Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

TEST TOPSHIRIQLARIDAN TO‘G‘RI JAVOBNI ANIQLANG
1. Hujayradagi nuklein kislotalaming xillarini ayting.
1. DNK. 2. Giston. 3. RNK. 4. Purin. 5. Nukleotid. A - 1,2; В - 1,3; С - 1,4; D - 1,5; E - 3,4.
2. Qo'sh spiralli nuklein kislotani toping:
1. i-RNK. 2. t-RNK. 3. r-RNK. 4. DNK. 5. Adenin. A - 1; В - 3; С - 4; D - 2; E - 5.
3. DNKning vazifasi:
1. Oqsil sintezini la’minlash.
2. Irsiy xossalarni saqlash.
3. Uglevodlarni sintez qilish.
4. ATF sintezlash.
5. Belgi-xossalarni hosil qilish.
A - 1; В - 2; С - 3; D - 4; E - 5.
4. DNK hujayraning qayerida joylashgan?
1. Ribosomada.
2. Yadroda.
3. Endoplazmatik to'rda.
4. Qisman plastidalarda.
5. Sitoplazmada.
6. G'isman mitoxondriyalarda.
A - 1,2,3; В - 3,4,5; С - 2,4,5; D - 2,4,6; E - 2,3,5.
5. RNK hujayraning qaysi qismida joylashgan (4-topshiriqdan)?
6. DNKning nukleotidlari:
1. Adeninli. 2. Timinli. 3. Uratsilli. 4. Guaninli.
5. Valinli. 6. Sitozinli. 7. Metioninli. 8. Lizinli.
A - 1,4,6,8; В - 1,2,4,6; С - 2,4,6,8; D - 1,3,5,7; E - 1,3,6,8.
7. RNKning nukleotidlari (6-topshiriqdan).
8. Nukleotidlarning bir-biridan farq qiluvchi qismlari: A - Fosfat kislota. В - Uglevod. С - Azotli asos. D - Bir spiralligi. E - Oqsili.
9. DNK nukleotidlarning tarkibi:
1. Azotli asos.
2. Riboza.
3. Dezoksiriboza.
4. Fosfat kislota.
5. Saxaroza.
A - 1,2,4; В - 1,3,5; С - 1,3,4; D -.1,4,5; E - 2,4,3.


10. RNK nukleotidlarining tarkibi (9-topshiriqdan).
11. DNK reparatsiyasi bu:
A. DNKdan RNKning sintezlanishi.
B. DNK ning shikastlangan qismini «davolash».
C. DNK molekulasining ikki marotaba ko'payishi.
D. t-RNK sintezlanishi.
E. Polimeraza fermentining sintezlanishi.
12. DNK reparatsiyasi necha bosqichda amalga oshadi?
A - 4; В - 2; С - 3; D - 3; E - 6.
13. DNK replikatsiyasi bu...
(11-topshiriqdan).
14. Fanda DNK replikatsiyasi to'g'risida qanday farazlar mavjud?
A. Turg'un, yarim turg'un. B. Yarim turg'un, dispersion.
C. Turg'un, dispersion. D. Reparatsion, dispersion.
E. Turg'un, yarim turg'un, dispersion.
15. DNK molekulasining ikki marotaba ko'payishi to'g'risidagi dis­ persion ilmiy farazni aniqlang:
1. DNK qo'sh spiralini saqlagan holda yangi DNK molekula­ sini sintezlaydi.
2. DNK qo'shaloq spirallari bir-biridan ajralib yangi DNK molekulasini sintezlaydi.
3. DNK har bir spirali fragmentlarga ajralgan holda, yangi DNK molekulasini sintezlaydi.
A - 1; В - 2; С - 3.
.. DNK molekulasini ikki marotaba ko'payishi to'g'risidagi turg'un
• ii.V farazni aniqlang (14-topshiriqdan).
17. DNK molekulasining ikki marotaba ko'payishi to'g'risidagi yarim l~rg‘un ilmiy farazni aniqlang (14-topshiriqdan).

5-§. HUJAYRADA OQSIL BIOSINTEZI

H ujayradagi organik m oddalar orasida o'z miqdori va aha­ miyati jihatidan birinchi o'rinni oqsillar egallaydi. H ayvonlarda hujayraning quruq m oddasining 50 foiziga yaqini oqsillarga 'ri keladi. Odam organizmida bir-biridan, shuningdek boshqa

> ^anizm oqsillaridan farqlanuvchi 5 mlnga yaqin oqsil mole­ kulalari mavjud. Oqsillar shunchalik xilma-xil va m urakkab tu ­ zilishiga qaram ay, atigi 20 xil aminokislotalardan tuzilgan.


H ujayrada oqsillar o‘z-o‘zidan sintezlanm aydi. U larning sin- tezlanishida DNK molekulasi yetakchi rol o 'ynaydi. Chunki, DNK m olekulasida oqsil molekulasining birlam chi s tru k tu ra - sini belgilovchi irsiy axborot joylashgan. H ujayrada oqsil mole­ kulasi sintezlanishi uchun s tru k tu rasid a am inokislotalarning qanday izchillikda joylashganligi to 'g 'risidagi D N K dagi irsiy axborot ribosom alarga uzatilishi lozim.
G enetik kod — bu nuklein kislotalar m olekulasida irsiy axborotni n u k leo tid lar k e tm a- k e tlig id a berilish id an iborat. G enetik kod aniqlanguncha irsiy axborot q an d ay berilishi nom a’lum bo'lib keldi. G enetik kod tilsimi aniqlangach, h u ­ jayrada oqsil sintezi qanday ro'y berishi dastlab 1954 yili G.Ga- mov, k ey in ch a lik F.K rik, S .B renner, M .N irenberg h am d a G .M atteylar tom onidan aniqlandi. Bu olim larning kashfiyoti- ga ko'ra dezoksiribonuklein kislota o'zidagi irsiy axborotni oqsil m olekulasini sintez qilish orqali av lo d d an - av lo d g a beradi. M odom iki sh u n d a y ekan, u holda h u ja y ra d a g i ikki y irik biopolimer DNK va oqsillam ing m onom erlari orasidagi aloqa to 'g 'risida m ushohada yuritm oq zaruriyati tug'iladi. O 'tilgan m avzudan oqsil m onom erlari 20 xil am inokislotalardan, nuklein kislotalar m onom erlari 4 xil nukleotidlardan tashkil topgan- ligi sizga m a ’lum. Biz, agar, oqsil tarkibidagi har bir mono- meri, y a’ni aminokislota nuklein kislotaning bir monom eri y a’ni nukleotidi ishtirokida oqsil tarkibiga kiritiladi, deb faraz qil­ sak, u holda 4 am inokislota kodlanib, 16 am inokislota kodsiz qolgan bo'lar edi. A gar har bir aminokislota kodi 2 ta nukleo- tiddan iborat deb ta s a w u r etsak, u holda 16 am inokislota kodlangan 4 am inokislota k o alanm agan b o 'la r edi. D em ak, am inokislotani belgilovchi eng kichik «so'z» uchta h a rf- n u k - leotiddan iborat bo'lm og'i kerak. U nda trip letlarning varianti
64 taga yetadi. A gar h a r bir am inokislotani oqsil ta rk ib iga
kiritish uchun bitta trip le t kerak bo'lsa, u holda 44 ortiqcha trip le t qoladiku degan m uam m oni yechish uchun olimlar ta jri­ ba o'tkazdilar. 1961 yili M .Nirenberg va G.M attey uratsil n uk­ leotidlar tri pleti yordam ida fenilalanin am inokislotasidan tashkil topgan i-RNKni sintezlashga m uvaffaq bo'ladilar. D unyo olim- larining olib borgan shijoatli izlanishlari tufayli 1965 yilga kelib genetik kodning barcha tilsimi m a ’lum bo'ldi. Aniqlanishicha, genetik koddagi am inokislotalardan m etionin, triptofan bit-


tadan, fenilalanin, lizin, glu-tam in, glitsin h ar biri ikkitadan, iz o ley tsin u c h ta d a n , tre o n in , arginin* a lan in to 'r t t a d a n , leytsin, serin esa oltitadan kodga ega ekanligini ko'ramiz. UUA, UAG, UGA kabi trip le tla r am inokislotalarni kodlashda q a t- nashm aydi. U larni term inator kodonlar deb atashadi. C hun­ ki, ular poli peptid zanjir sintezi tugallanganligini bildiradilar.
_____ 5-jadval
G e n e t i k k o d
A z o t l i a s o s n i n g k o d o n d a j o y l a s h g a n o ’rn i

U UU. Fen ^{U S U ' Ser UAU , Tir UGU 1 Sis U} U U S / USS I Ser UAS J UGS > s

U U A i Ley USA / Ser UAA 1 Term UGA Term A
UUG> U S G j Ser UAG < Term UGG Tri G


^Ley S U U \ ^{Pro SAU Gis SGU U}
Ley ^{sss 1 Pro SAS SGS Arg S}
Ley SSA [ ^Pro SAA Gli ^{SGA A}
Ley SSG I Pro SAG SGG G

A U U \ ASU ' Tre ^{AAU . Asn AGU . Ser U}

_{7 Ile} ASS I Tre AAS J _{A fiS I} S ASA ( Tre AAA 1 ^{Liz AGA I Arg A}
AUG Met A S G I Tre AAG I AGG I G
_{О Щ Л} Val GSU ^{GAU I Asn GGU U GUS I Val} GSS ^{Ala GAS I GGS Glu S} GUA Val GSA ^{GAA ) Glu GGA A}
GUG > ^{Val GSG GAG ’ GGG G}