Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

3-§. HUJAYRA SIKLI


Boshqa tirik m avjudotlar kabi odam tan asi ham h u ja y ra la r­ dan iborat. O dam ning o 'r tac h a u m ri 70 yosh bo'lsa, uning tanasidagi ayrim h u jayralam ing, m asalan, eritro ts itla rn in g um ri 120 kungacha davom etadi. Binobarin, odam yashashini t a ’m inlash uchun uning ta n asid a o'z um rin i tu g a tg a n h u ­ jayralar o'rniga yangilari paydo bo'lib turishi shart. O dam da m uskul h u ja y ra la r i , e r i t ro ts i t la r voyaga y e tg a n d a n so 'ng um um an bo'linm aydi. Ichak epiteliysi, teri, o'pka va boshqa a ’zolar hujayralari b u tu n hayot davom ida tinm asdan bo'linib turadi.
H ujayraning hayot sikli deganda bir bo'linishning oxiridan ikkinchi bo'linishning oxirigacha bo'lgan d avr tushuniladi. H u­ ja y ra sikli organizm to 'q im a la rin in g xiliga q a ra b tu r lic h a davom iylikka ega. M asalan, odam da ley kotsit h u ja y ra n in g hayot sikli 3-5 sutka, teri epiteliy hujayralarida 20-25 sutka, ko'zning shox parda hujayralarida 2-3 sutka, ilik h u jay ra la-


rida 8-12 soat davom etadi. Odam hujayralarining hayot sikli boshqa eukaroit organizm larnikiga o'xshash: boiinishgacha va bo‘linish davridan iborat. Bo'linishgacha bo'lgan d avr in- terfaza, somatik hujayralam ing bo'linish davri mitoz deb a ta ­ ladi. Interfaza hujayra hayot siklining 90 foiz vaqtini egallay­ di va uch davrga bo'linadi. U lar sintezlanishgacha, sintez- lanish va sintezlanishdan keyingi d av rd an iborat. S intezla­ nishgacha bo'lgan davr G 1 harfi bilan ifodalanadi. G 1 davrida h u ja y ra o'sadi, yadrocha shakllanadi, sitoplazm adan yadro tom on 90 foizgacha oqsil o 'tadi. Azotli asoslar, uglevodlar, fosfat kislotalar ko'plab sintezlanadi. H ujayrada ixtisoslashish differensiyalanishi am alga oshadi.
S in tezlanish d av ri S h a rfi bilan belgilanib, u n d a DNK reduplikatsiyalanishi ro 'y berib, m iqdori ikki m a rta ortadi. Shu bilan birga RNK va oqsil molekulalari ham sintezlanadi, sentriolalar ikki hissa ortadi. Sintezlanishdan keyingi davr G2 h arfi bilan belgilanib, bu davrda ham RNK va oqsil sintezi davom etib, h u jayra bo'linishga tayyorlanadi. Bu tayyorla- nish interfazaning boshiga nisbatan oxirida sitoplazm a haj mi­ ni ikki m arotaba ortishi, ayniqsa, m ikronaychalar hosil bo'lishi uchun zarur bo'lgan tubulin oqsili ko'plab sintezlanishi bilan izohlanadi.
Mitoz bo'linish bir-biri bilan bog'liq bo'lgan to 'r t fazadan iborat. Bular profaza, metofaza, anafaza, telofazadir (8-rasm). Profazada xromatidlar spirallashadi va ularning qo'shqa- vatli xrom otidlari yorug'lik m ikroskopida k o 'r in a r li holatda o'zaro sentromeri bilan birlashgan holatda bo'ladi. Yadro qobig'i parchalanib, karioplazm a sitoplazm a bilan aralashadi. S entri­ olalar ikkiga bo'linadi va ikki qutb tomon h arakatlanadilar. U lar o'rtasida axromatin iplar - m ikronaychalar hosil bo'ladi.
X rom osom alar yadro b o 'y icha keng tarqaladi. Y adrochalar parchalanib ketishi bilan profaza tugallanadi.