Respublikasi oliy

32 - rasm. Salamandra (A) va baqa (B) skeletlari tuzilishi: 1 — bo'yin umurtqasi, 2 — tana umurtqalari, 3 — qovurg’alari, 4 — dumg'aza umurtqasi, 5 — dum umurtqalari, 6 — dum suyagi (urostil), 7 — yelka kamari, 8 — yelka suyagi, 9 — tirsak suyagi, 10 — bilak suyagi, 11 — qo'shilib o'sgan bilak va tirsak suyaklari, 12 — bilaguzuk, 13 — kaft, 14 — barmoq falangalari, 15 — chanoq kamarining yonbosh suyaklari, 16 — son suyagi, 17 — katta boldir suyagi, 18 — kichik boldir suyagi, 19 — qo'shilib o'sgan katta va kichik boldir suyaklari, 20 — tovon suyagi, 21 — oyoq kaft suyaklari, 22 — barmoq falangalari, p — barmoq rudimenti, 1 —V — barmoqlar tartibi.


Umurtqa pog'onasi bo'yin, tana, dumg'aza va dum umurtqalariga bo'linadi. Bo'yin bo'limi faqat bitta umurtqadan iborat bo'lib, unda ko'ndalang va qo'shiluv o'simtalar bo'lmaydi, oldingi tomonda ikkita qo'shiluv chuqurchasi bo'ladi va shu chuqurchalar yordamida bosh skeletiga birikadi. Tana umurtqalari 7 ta bo'ladi. Ulaming harbiridan bir juftdan ustki yoylar, ko'ndalang va qo'shiluv o'simtalari chiqadi. Tana umurtqalarining oldingi tomoni ichiga botib kirgan, orqa tomoni esa bo'rtib chiqqan, ya'ni prosel tipda bo'ladi. Qobirg'alari yo'q. Dumg'aza bo limida faqal billa umurtqa bor. Uning ko'ndalang o'simtasiga chanoq suyagi birikadi. Dum umurtqalari bir —biriga qo'shilib, dum suyakchasi urostilni hosil qiladi.


118


www.ziyouz.com kutubxonasi




Miya qutisining ko'p qismi tog'ay holicha qolib ketadi, ensa qismida faqat ikkita yon ensa suyaklari bo’ladi. Eshitish bo'limida bir juft quloq suyaklari taraqqiy etadi. Ko'zkosasining oldingi qismida toq ponasimon hidlov suyagi bo’ladi. Miya qutisining qoplovchi suyaklariga bir—biriga qo’shilib ketgan tepa — peshona suyagi, burun suyagi, bosh skeletining keyingi tomonidan o'rab turuvchi tangacha suyaklari va miya qutisining tagini hosil qilgan parasfenoid va juft dimog¹ suyaklari kiradi. Visseral skeletining tanglay va qanotsimon suyaklari ham bosh skeleti tagini hosil qilishda ishtirok etadi.
Ustki jag’ funksiyasini suyakli baliqlardagidek jag’ oraliq va ustki jag' suyaklari bajaradi. Pastki jag’ mekkel tog’aydan iborat bo’lib, uni ustidan tish va burchak suyaklari yopib turadi. Til osti yoyning ustki elementi hisoblangan giomandibulyar uzangi suyakchasiga aylanadi va o’rta quloqbo'shlig’ida joylashadi. Jag' yoyining pastki elementi gioid jabra yoylari bilan birga qo’shilib, til osti plastinkasi va uning shoxlarini hosil qiladi.
Erkin oyoqlar skeleti quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlaming oyoq skeletiga o'xshash tuzilgan. Baqalarda tirsak —bilak va katta, kichik boldir suyaklari bir—biridan ajralmagan.
Yelka kamari yoy shaklida, uchi qorin tomonga qaratilgan. Yoyning har qaysi tomoni kurak usti tog’ayi, kurak suyagi, korakoid va uning oldida joylashgan prokarakoid suyaklaridan tashkil topgan. Yoyning o’rtasida to'sh suyagi, to’sh oldi suyagi bo’lib, bulaming uchlari tog'ay holicha qoladi.To’sh oldi va kurak o’rtasida ingichka o'mrov suyagi bor.
Chanoq kamari juft yonbosh, quymuch suyaklaridan va tog'ay holicha qolgan qovdan iborat.
Muskul sistemasi quruqlikka chiqishi munosabati bilan baliqlaming muskul sistemasidan farq qiladi. Oyoqlami harakatga keltiruvchi kuchli muskullar hosil bo'ladi.
Gavdani harakatga keltiruvchi muskullarning segmentasiyasi yo'qoladi. Tilni harakatga keltiruvchi muskullar yaxshi rivojlangan.
Bosh miyasi ancha progressiv belgilari bilan xarakterlanadi. Oldingi miya yarim sharlari ancha katta va bir—biridan to'liq ajralgan. Miya yarim sharlarining tagi, yon tomonlari va qopqog'i miya moddasidan tuzilgan. O'rta miya nisbatan kichik, miyacha juda mayda. Bosh miyadan 10 juft bosh miya nervi chiqadi. Orqa miya yaxshi rivojlangan yelka va chanoq chigallarini hosil qiladi. Ular oyoqlarini idora qilib turadi.


119


www.ziyouz.com kutubxonasi




Sezgi organlari progressiv taraqqiy etgan. Amfibiyalarda ichki quloq murakkablashadi va o'rta quloq bo'shhg'i hosilbo'ladi. O'rta quloq tashqi tomondan nog'ora parda bilan o'ralgan. Ko'zning shox pardasi bo'rtib chiqqan, ko'z gavhari linzasimon shaklga ega. Ko'z qovoqlari ko'zni himoya qiladi. Hid bilish organi tashqi va ichki burun teshiklaridan iborat. Suvda yashovchi itbaliqlarning yon chizig'i organi bo'ladi.
Og'iz teshigi serbar og'iz —halqum bo'shlig'iga ochiladi. Og'iz — halqum bo'shlig'iga xoanalar, hiqildoq yorig'i, yevstaxiyev nayining bir uchi va so'lak bezlarining chiqarish yo'llari ochiladi. Og'iz —halqum bo'shlig'ining tagida til joylashgan. Tilning uchi og'iz to'riga qarab qayrilgan. Tildan shilimshiq modda ajralib chiqadi, u hasharotlami ushlash uchun xizmat qiladi.
Jag' oraliq, ustki jag' va dimog' suyaklarida uchi bir oz orqa tomonga qaratilgan tish joylashadi. Og'iz —halqum bo'shlig'i torayib, qizilo'ngachga ochiladi, u oshqozonga o'tadi. Ichak baliqlaming ichagiga nisbatan ancha uzun. Katta jigaming o't pufagi va oshqozon osti bezining chiqarish yo'llari ichakning oldingi qismiga ochiladi. Ichakning keyingi qismi to'g'ri ichak kloakaga ochiladi. Voyaga yetgan baqa o'pka va teri orqali nafas oladi. O'pkalaming bir juft ingichka devori chuqurchali xaltachadan iborat. Teri orqali kuchli nafas oladi.
Baqalaming terisi orqali 51 foiz kislorod olinadi va 86 foiz karbonat angidrid gazi chiqariladi. Nafas yo'llari tashqi burun teshiklari (xoanalari), hiqildoq —traxeya kamerasi va o'pkadir.
Baqalaming ko'krak qafasi bo'lmasligi tufayli nafas olish akti o'ziga xos yo'l bilan o'tadi. Baqa awalo, og'iz bo'shlig'iga havo oladi. Buning uchun og'iz tubini pastga tushirib, burun teshiklarini ochadi. Keyin u burun teshiklarini klapanlar bilan yopadi va og'iz tubini yuqoriga ko'taradi. Bunda havo hiqildoq teshigidan o'pkaga o'tadi.
Baqaning yuragi hamma amfibiyalardagi singari 3 kamerali: ikkita yurak bo'lmasi va bitta yurak qorinchasidan tashkil topgan. Ikkala yurak bo'lmasi qorinchasi bilan bitta umumiy teshik orqali tutashadi. O‘ng yurak bo'lmasi bilan venoz sinusi tutashadi, yurak qorinchasidan keyin arterial konus joylashadi.
Baqalaming arterial konusidan 3 juft arteriya yoylari chiqadi. Birin chi jufti uyqu arteriyasi deyiladi va arterial qonni bosh qismiga olib boradi. Uyqu arteriyasi arterial konusining qorin tomonidan chiqadi. Ikkinchi jufti chap va o'ng aorta yoylari deyiladi. Bular ham arterial konusning qorin tomonidan chiqadi.


120


www.ziyouz.com kutubxonasi




Aorta yoylaridan oldingi oyoqlarga arterial qon olib boruvchi o'mrov osti arteriyalari chiqadi. Chap va o'ng aorta yoylari yurakdan pastroqda o'zaro qo'shilib, toq orqa aortasini hosil qiladi. Orqa aorta hamma ichki organlarni va keyingi oyoqlarini arterial qon bilan ta'minlaydi. Arterial konusning orqa tomonidan o'pka —teri arteriyasi chiqadi. Bu o'pka va teri arteriyalariga ajralib, shu organlarga tozalash uchun venoz qon olib boradi.
Venoz qon gavdaning keyingi qismidan va orqa oyoqlaridan buyrakning bir juft qopqa venasi bilan qorin venasiga yig'iladi. Buyrakdan chiqqan qon keyingi toq kovak venani hosil qiladi. Keyingi kovak vena qorin venasi va bir juft jigar venasi bilan birlashib, vena sinusiga ochiladi. Boshdan venoz qon juft bo'yinturuq venaga, oldingi oyoqlardan juft o'mrov osti venalariga yig'iladi. Bular qo'shilib, juft oldingi kovak venani hosil qiladi va vena sinusiga quyiladi. Oldingi kovak venalarga teridan kelgan arterial qon teri venasi bilan qo'shiladi. Shunday qilib, vena sinusiga aralash qon quyiladi. Vena sinusi o'ng yurak bo'lmasiga ochiladi. O'pkalardan toza arterial qon o'pka venasi bilan chap yurak bo'lmasiga quyiladi. Yurak bo'lmalarining qisqarishidan qon umumiy teshik orqali yurak qorinchasiga o'tadi.
Ayirish organlari voyaga yetgan baqalarda tana buyrak mezonefrosdan iborat. Buyraklardan bir juft siydik yo'li chiqadi. Siydik pufagi qisqarganda siydik kloakaga chiqariladi. Suvda ham quruqlikda yashovchilar ayrim jinsli. Erkaklarida juft urug'don bo'lsa —da, urug' chiqarish yo'llari yo'q. Urug¹ kanali buyrakning oldingi qismi orqali o'tib, Volf kanaliga quyiladi. Shunday qilib, Volf kanali ham siydik yo'li, ham urug' yo'li vazifasini bajaradi. Volf kanali kloakaga ochilishdan oldin kengayib, urug' pufagini hosil qiladi.
Tuxumdonlari ham juft bo'lib, tana bo'shlig'ida joylashadi. Yetilgan tuxum hujayralari tuxum yo'lining og'ziga tushadi. Tuxum yo'llari kloakaga ochiladi.
Baqalaming urug'lanishi tashqi bo'lib, tuxumlaridan lichinka itbaliq chiqadi. Lichinkalari faqat suvda yashaydi, jabra bilan nafas oladi. Qon aylanish sistemasi baliqlaming qon aylanish sistemasiga o'xshash. Yon chiziq organi bo'lib, dum suzgich qanoti yordamida suzadi. Lichinka metamorfozga uchrashi natijasida, uning organlari keskin o'zgaradi. Besh barmoqli oyoqlar hosil bo'ladi, yon chiziq organlari yo'qolib ketadi. Jabralariyo'qolib, o'pka rivojlanadi.


121


www.ziyouz.com kutubxonasi

2. 
   Suvda ham quruqlikda yashovchilar sinfi sistematikasi
   

Suvda ham quruqlikda yashovchilar quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning kam sonli sinfi bo'lib, o‘z ichiga 2500 ga yaqin turni oladi. O'zbekistonda suvda ham quruqlikda yashovchilaming 3 ta turi uchraydi. Ular Oyoqsizlar (Apoda), Dumlilar (Caudata) va Dumsizlar (Ecaudata) turkumlariga bo'linadi (33 —rasm).