Республикаси олий ва

2.4. Тензометрик датчиклар
Тензометрик датчикларнинг иш принципи тензоэффект ҳодисасига асо-
сланган бўлади, яъни эластик деформация таъсирида унинг каршилиги ўзгаради. 
Тензодатчик маълум усулда ўралган ва иккала томанидан махсус қатлам (плен-
ка) ёпиштирилган юпка симдан иборат. Тензодатчик деформацияси назорат 
қилинаётган деталга махсус елим билан пухта ёпиштирилади. Деталнинг де-
формацияси симнинг геометрик ўлчамларини ўзгаришига олиб келади, 
натижада унинг қаршилиги ўзгаради. Тензометрик датчикларнинг тавсифнома-
си чизиқли бўлади ва шу сабабли уларнинг сезгирлиги деярли ўзгармайди. 
Тензометрик датчикларнинг асосий кўрсаткичи тензосезгирлик ҳисобланади : 
F
a
R
R
U
I
узг
СТ
узг
/
0




---

- 23 - 
(2.7)
бу ерда , 
ΔR/R
– материалнинг деформация вақтидаги солиштирма қаршилиги;
Е
- эластиклик модули; 
Тензодатчикларнинг афзалликлари: улар жуда содда, ихчам ва арзон. Кам-
чиликлари: кичик сезгирлик, ўлчов натижаларининг ҳароратга боғликлиги. 
Саноатда 3 хил тензометрик датчиклар ишлаб чиқарилади: симли, қогоз 
(2ПКБ турида) ва пленка (2 ПКБ турида) асосида: фольгали. (2ФПКП тури) ва 
ярим ўтказгичли (КТД, КТДМ, КТЭ турлари). Симли тензорезисторлар учун 
номинал иш токи I
н
= 0,5 А ташкил этади. 
2.5-расм. Тензометрик датчикнинг тузилиши ва тавсифном
 
2.5. Электромагнитли ва сигим датчиклари 
2.5.1. Индуктив ва трансформатор датчиклари 
Электромагнитли датчиклар содда тузилиши ва пухталиги билан автома-
тика тизимларида кенг миқёсда қўлланиб келинмоқда. Электромагнитли дат-
чиклар кириш катталигини ўзгариши бўйича индуктив, трансформатор ва маг-
нитоэластик турларига бўлинади. 
Индуктив ва трансформатор датчикларнинг (2.6 - расм) иш принципи 
пўлат якорнинг ҳолати ўзгарилганда пўлат ўзакли чўлғамнинг индуктивлиги 
ўзгаришига асосланган. 
Индуктив ва трансформатор датчиклари ўзгарувчан ток занжирларида 
ишлаб, микроннинг ўндан бир қисмидан то бир неча сантиметргача бўлган 
ҳаракатларни ўлчайди ва уларни назорат қилади. 
E
R
R
К
C
/



---

- 24 - 
Оддий индуктив датчикнинг схемаси ва унинг статик тавсифномаси
2.6- расмда кўрсатилган. Датчикнинг кириш катталиги ҳаво бўшлиғи бўлиб, 
чиқиш катталиги
I
a
иккиламчи асбобдаги ток бўлади. 
I
a
қиймати чулғамнинг
индуктив қаршилиги ҳамда ўлчов асбобининг актив қаршилигига боғлиқ.
Чулғамнинг индуктивлиги иккита ҳаво бўшлиғини ҳисобга олган ҳолда 
қуйидаги тенглама орқали ифодаланади:


/
10
2
7
2



S
L
(2.8) 
чиқишдаги ток эса 
2
2
)
(
/
/
L
R
U
Z
U
I
узг




(2.9) 
бу ерда
: R=R
ч
+R
узг
- чулғамнинг ва ўлчов асбоби қаршиликларининг 
йиғиндиси, Ом; 

L
- чулғамнинг индуктив қаршилиги, Ом; 


- чулғамнинг урамлар сони; 
S
- магнит ўтказгичнинг кесим юзаси, м
2
; 

- ҳаво бўшлиғи, м. 
Датчикнинг сезгирлиги қуйидаги тенглама орқали ифодаланади:
S
U
d
dI
К
узг
д



2
7
2
/
10
/



(2.10) 
Дифференциал датчикларда кириш сигналининг белгиси ўзгарилганда 
чиқиш сигналининг белгиси ҳам унга мос равишда ўзгаради. 
Трансформатор датчикларда (2.6- расм) кириш сигнали плунжер ёки 
якорнинг ҳаракати бўлиб, чиқиш сигнали эса 
I
1 
- I
2
токларнинг геометрик 
айирмаси бўлади. Якорнинг нейтрал ҳолатида 
I
1 
- I
2
 ,
демак, бу ҳолат ўлчов ас-
бобида ток йўқлигини билдиради. Якорнинг 
ҳолати 
ўзгариши 
билан 
чулғамларнинг индуктивлиги ўзгаради ва 
I
1 
,I
2
токларининг мувозанатлари ўз-
гаради. Натижада ўлчов асбобидан 

I= I
1
-I
2
токи оқиб ўтади. Ушбу токнинг 
фазаси якорнинг ҳаракатланиш йўналишига боғлиқ бўлади.
Трансформатор датчикнинг схемаси 2.6, д – расмда кўрсатилган. Бу ерда 
кириш катталиги бурчак ҳаракати 

бўлиб, чиқиш катталиги эса иккиламчи
асбобдаги ток бўлади. Якорнинг нейтрал ҳолатида, яъни 

1
=

2
ўрта ўзакда ЭЮК 
ҳосил бўлмайди, чунки четлардаги чулғамлар қарама-қарши йўналишда ўралган 

---

- 25 - 
ва улар ўзаро тенг. Якорнинг ҳаракатланиши билан чулғамлардан бирининг 
магнит қаршилиги камаяди, иккинчисиники эса ошиб кетади. Натижада ўрта
чулғамда ЭЮК ҳосил бўлиб, иккиламчи асбобдан ток оқиб ўта бошлайди. 
Трансформатор датчикларда (2.6, б - расм) кириш сигнали плунжер ёки 
якорнинг ҳаракати бўлиб, чиқиш сигнали эса 
I
1 
- I
2
 
токларнинг геометрик 
айирмаси бўлади. Якорнинг нейтрал ҳолатида 
I
1 
- I
2
, 
демак, бу ҳолда ўлчов ас-
бобида ток йуқлигини билдиради. Якорнинг ҳолати ўзгарилиши билан 
чулғамларнинг индуктивлиги ўзгаради ва 
I
1 
,I
2
 
токларининг ҳам мувозанатлари 
ўзгаради. Натижада ўлчов асбобидан 

I= I
1
-I
2
 
токи оқиб ўтади. Ушбу токнинг 
фазаси якорнинг ҳаракатланиш йуналишига боғлиқ булади. Трансформатор
датчикнинг схемаси 2.6, д - расмда кўрсатилган. Бу ерда кириш катталиги
бурчак ҳаракати 

бўлиб, чиқиш катталиги эса иккиламчи асбобдаги ток бўла-
ди . Якорнинг нейтрал ҳолатида, яъни 

1
=

2
ўрта ўзакда ЭЮК ҳосил бўлмайди, 
чунки четлардаги чулғамлар қарама-қарши йўналишда ўралган ва улар ўзаро 
тенг. Якорнинг ҳаракатланиши билан чулғамлардан бирининг магнит қаршили-
ги камаяди, иккинчисиники эса ошиб кетади. Натижада ўрта чулғамда ЭЮК 
ҳосил булиб, иккиламчи асбобдан ток оқиб ўта бошлайди.