Республикаси олий ва

11.2. АРТнинг асосий намунавий бўғинлари ва уларнинг дифференциал
тенгламалари 
АРТ нинг динамик режимдаги, яъни ростланадиган миқдор у ғалаёнлар таъси-
рида ўзгарадиган режимдаги фаолиятини ўрганиш учун АРТ нинг математик 

---

- 90 - 
ифодасини билиш зарур, бошқача айтганда, дифференциал тенгламасига эга 
бўлиш зарур. Ҳар қандай АРТни ҳаракати кўпи билан иккинчи даражали диф-
ференциал тенгламалар билан ифодаланадиган оддий бўғинга ажратиш мумкин. 
 
11.2-расм. Типик ташқи таъсирлар: а – поғонали, б – гармоник 
Бундай тенгламаларнинг коэффициентлари бўғиннинг ёки умумий тизим-
нинг параметрлари деб аталадиган физикавий миқдорларга боғлиқ бўлади. 
Бундай миқдорларга масса, индуктивлик, сиғим, инерция моЧизиқли АРТ 
фақат чизиқли бўғинлардан тузилади, чунки бирорта чизиқ ли бўлмаган бўғин 
бўлса ҳам тенгламалар тизимида чизиқли бўлмаган дифференциал тенглама 
пайдо бўлади. Эслатиб ўтиш керакки, чизиқли бўлмаган бўғинларни матема-
тик ифодалаш мураккаб.Автоматика тизимини ташкил этувчи кўпчилик фи-
зикавий қурилмаларни уларнинг динамик тавсифномасига қараб бешта асо-
сий намунавий бўғинга ёки уларнинг комбинацияларига ажратиш мумкин. 
Шунда АРТнинг ҳар бир элементи ўзининг математик ифодасини кўра фақат 
битта бўғинга муносиб бўлиши шарт эмас. Юқори даражали динамик тенгла-
мали бир элементга бир нечта бўғин ёки аксинча, бир бўғин паст даражали 
динамик тенгламали бир нечта элементларга мос келиши мумкин. 
Намунавий бўғинлар инерциясиз, апериодик, дифференциаллаш, инте-
граллаш ва тебраниш бўғинларига бўлинади. Бундай турларга ажратишда 
бўғинларнинг ташқи намунавий ғалаёнларга кириш сигналини оний қўшиш 
ёки ажратиш билан боғлиқ бўлган бирлик функция (11.2-расм, а) ва гармоник 
ўзгарувчи тебранишлар (11.2-расм, б) киради. Бирлик сакраш билан таъсир 
этилгандаги ўткинчи жараённинг график шаклда кўрсатилган тенгламаси 
бўғиннинг вақт ёки динамик тавсифномаси деб аталади. Бу тавсифнома бўғин 
ҳаракати дифференциал тенгламасининг бошланғич нол шартларда бирлик 
кириш таъсири учун ечимидан иборат бўлади, яъни киришга бирлик сакраш 

---

- 91 - 
берилгунча бўғин тинч ҳолатда бўлган деб ќаралади. Бу намунавий бўғинлар-
ни батафсил кўриб чиқамиз.