Республикаси олий ва

10.8- расм. Ростлаш объектларининг тарқалиш эгри чизиқлари: 
1- нотурғун объект; 2- нейтрал объект; 3- турғун объект; 4- идеал, ўз-
ўзидан тўғриланадиган объект; 

 - ростланувчи миқдорнинг нисбий четга 
чиқиши
Бу вақт ростланувчи катталик ўзгариш тезлигининг ғалаёнловчи таъсири 
қийматига бўлган нисбатидан иборат тарқалиш тезлиги орқали таърифланади. 
Тарқалиш тезлигини баъзан ростланувчи объектнинг сезгирлиги дейилади.
Бу кўрсаткичнинг физикавий маъноси шундаки, у тарқалиш вақтига тес-
кари қийматли катталикдир. Тарқалиш вақти деб, чиқиш катталигининг модда 
ёки энергиянинг кириши ва чиқиши ўртасидаги максимал нобаланслик ҳолати-
даги нолдан ўзининг номинал қийматига етгунча ўзгариш вақтига айтилади. 
Назарий жићатдан чексизликка тенг тарқалиш тезлиги кириш катталигининг ўз-
гариш вақтидан чиқиш катталигининг ўзгариши бир онда содир бўлишини бил-
диради. 

---

- 83 - 
10.2. Бир сиғимли ва кўп сиғимли объектлар 
Берилган вақтда объект ичида мавжуд бўлган модда ёки энергиянинг 
миқдори сиғим дейилади. Демак, сиғим объектнинг ёки энергиянинг йиғиш 
қобилияти бўлиб унинг инерционлигини ифодалайди. Сиғим қанча катта бўлса, 
объектга кўрсатилган таъсир натижасида ростланувчи катталикнинг ўзгариши 
шунча паст бўлади. Сиғимлари катта бўлган объектлар сиғимлари кичик бўлган 
объектларга нисбатан турғунроқдир. 
Ростланувчи катталикнинг қиймати ўзгариши билан объект сиғими ўзга-
ради. Объект сиғимининг ростланувчи катталикка кўрсатган таъсирини баҳолаш 
учун сиғим коэффициенти тушунчаси ишлатилади. Сиғим коэффициенти ро-
стланувчи катталикни бир ўлчов бирлигига ўзгартириш учун объектга қанча 
модда ёки энергия киритиш ёки ундан узоқлаштириш кераклигини кўрсатади. 
Умуман, ростлаш жараёни модда ёки энергияни объектга яқинлашиши ва ундан 
узоқлашишига таъсир кўрсатиш йўли билан ростланувчи катталикни маълум 
бир сатҳда ушлаб туришдан иборат. Ростланувчи объектга келган модда ёки 
энергия миқдори 

Q
ни объект ташқи режимининг сонли параметри деб атала-
ди. Унинг қиймати модда ва энергиянинг яқинлашиш 
Q
я
ва узоқлашиш 
Q
у
қий-
матларининг айирмасига тенг: 


Q = Q
я 
- Q
у
. 
(10.8) 
Ростланувчи объектнинг ички режими сифатини таърифловчи кўрсаткич 
одатда ростланувчи катталик 

дан иборат. Объектнинг мувозанат ҳолатида 
Q
я
=Q
у
бўлиб, 

сифат кўрсаткичи вақт мобайнида ўзгармас қолади. Агар муво-
занат бузилса (
y
я
Q
Q

), 

кўрсаткич, ростланувчи объект хусусиятларига муво-
фиқ, вақт бўйича ўзгаради. Объектнинг сиғими унинг мувозанатда бўлмаган ҳо-
латида (
y
я
Q
Q

) ростланувчи катталигининг вақт бўйича ўзгариш тезлигини 
таърифлайди. Бу боғланишнинг умумий кўриниши қуйидаги функция орқали 
ифодаланади: 
)
(
Q
f
dt
d



(10.9) 

---

- 84 - 
қисқа вақт оралиқлари учун амалда бу функцияни чизиқли деб ҳисоблаш мум-
кин:
c
Q
dt
d


