Respublikasi axborot texnologiyalari vazirligi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL- XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

2-TOPSHIRIQ


Tekshirdi: Pozilova Shahnoza

Bajardi: Shokirov Sanjarbek
1.Shaxs iqtidori va qobiliyatlar diagnostikasi.
Xaridor tovarlarni ko‘zdan kechirayotib, bir matodan tayyorlangan bir xil tovarga har xil b a h o beradi, bir tikuvchini maqtaydi, ikkinchisiga e ’tiroz bildiradi. Shuningdek, ularga ba’zi tavsiyalarni ham beradi, tashqi ko'rinishi bejirim bo’lishi, chidamliligi oshishi to‘g‘risida mulohazalar yuritadi, ya'ni ulardan biri xaridorni qoniqtiradi, ikkinchisi esa ijobiy baho olmaydi ham. Talabalar har xil turdagi
tanlovlarda, olimpiada va universiadada ishtirok etadilar, ulardan bittasi muvaffaqiyatga erishadi, hatto g‘olib!ikni ham qo‘lga kiritadi. Bu psixologik rtodisa yoki voqelikni tahlil qilib ko’rish orqaligina talabaning bilim darajasi, qobiliyat ko‘rsatkichi, muvaffaqiyat mexanizmi, malaka yoki ko‘nikrnalar barqarorligi yuzasidan bir fikrga kelish mumkin. Qobiliyatlar to ‘g‘risida um um iy tushunchani vujudga keltirish uchun ularga aloqador omillar, tarkiblar b o ‘yicha
ayrim m a’Iumotlar keltirish maqsadga muvofiq:

a) qobiliyatlar shaxsning psixologik xususiyatlari ekanligini;

b) mazkur xususiyatlarga bilim, ko‘nikma, m alaka orttirish
bilan erishilishi mumkinligini;

d )ushbu xususiyatlarning o ‘zi bilim, ko‘nikmava malakalarga taalluqli emasligini aytish kifoya.

Yuqoridagi voqeliklaming tahlilidan kelib chiqiladigan bo'lsa, tovarga berilgan baho, tanlovlardagi muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz degan jihatning ishtirok etishiga asoslanib, shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan qat’iy qarorga kelish mumkin. Psixologik tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha, oliy ta’lim jarayonida okzlashtirish ko‘rsatkichi bo’yicha „o'rtamiyona“ talaba keyinchalik borib ijobiy tomonga o’zgarishi, boshqa sohada yuksak natijalarga erishishi, hatto mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o ‘zini ko‘rsatishi ham mumkin. Ta’lim va ijtimoiy turmushda uquvsiz, „yaroqsiz“ deb baholangan insonlar keyinchalik biron-bir sohaning yetakchi mutaxassisi sifatida elga tanilishi, yuqori lavozimlarni egallashi, tadbirkor shaxs sifatida kamol topishi hodisasi tajribada ko‘p uchraydi. Shuning uchun bilim, ko‘nikm a va malakalarni egallash jarayonida qobiliyatlar
nam o y o n b o ‘lsa-da, lekin ular faqat bilim, k o ‘nikma, malakalarga bevosita taalluqii emas, shu bois, ular bir-biri bilan o ‘zaro munosabat va nuqtayi nazardan tahlil qilinganda qobiliyatlar bilan bilimlar, qobiliyatlar bilan ko‘nikmalar
mohiyat, maznuin, m a’no jihatidan bir-biridan farqlanadi. Ushbu psixologik hodisa obrazli qilib aytilganda, bilim, k o ‘n ik m a , m alakalarni m ashq qilish orqali egallansa, qobiliyatlar shaxsning ruhiy olam idagi hali ro ‘yobga
chiqmagan imkoniyatlaridir. Masalan, o'quvchining o‘qishga kirishi u mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun imkoniyat tarzida gavdalansa (uning intilishi, obyektiv va subyektiv muhit, salomatligi va boshqalar), shaxsning qobiliyatlar!
kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash uchun imkoniyati sifatida namayon bo’ladi. Kasbiy bilim va ko‘nikmalar egallandimi yoki yo‘qmi, imkoniyat ro‘yobga
chiqdimi yoki ushalmagan orzu sifatida qolib ketdimi-bularning barchasi ko'pgina omillar va sharoitlarga bog’liqdir. Masalan, atrof-muhitdagi odamlar (oila, maktab, mehnat jamoasi a ’zolari, jamoatchilik) shaxsning u yoki bu bilim ham da ko‘nikmalarni egallashiga, o ‘qish, o ‘rganishiga, ularni tashkil qilish va mustahkamlashga mas’uliyat his qilishi kabilar imkoniyatni ro‘yobga chiqarishning, uni voqelikka aylantirishning kafolatidir. Psixoiogiya metodologik asosining ko‘rsatishicha, qobiliyatlar imkoniyatlar tizimidan tashkil topgan bo’lib, u yoki bu faoliyatida zaruriy mahorat darajasi hisobianadi. Masalan, insonda namoyon bo'layotgan tasviriy san’at qobiliyati uning rassom sifatida shakllanishiga kafolat bera olmaydi. Rassomlikni cgallashi uchun maxsus ta'lim olishi, tabiatga o ‘zgacha munosabati, idrok qilish xayoloti, shaxsiy fazilati, salom atligi, matolar, mo’yqalamlar, bo‘yoqlar, moslama asboblar va boshqalar muhayyo bolishi lozim. Tasviriy san'at qobiliyatlari ta’kidlab o ktilgan vositalar ham da shart-sharoitlar bo‘lmasa, ilk ko‘rinishidayoq so'na borishi mumkin. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday hodisalar son-sanoqsiz b o lib o ‘tganligi hech kimga sir emas.

Psixologiya fani bilim, ko'nikm a va malakalarni qobiliyatlar bilan faoliyatning m uhim jabhalari ekanligini uqtirsada, aynan bir narsa ekanligini rad etdi, ammo ularning birligini e ’tirof qiladi. Shuning uchun qobiliyatlar faqat faoliyatda rokyobga chiqadi, lekin aynan shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi amri mahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks etadi, xolos. Agar shaxs rasm solishga hali o’rganmagan bo‘lsa, mabodo u tasviriy faoliyatning malakalarini uddalay
olmasa, uning tasviriy san’atga qobiliyati to ‘g‘risida gap bo’lishi ham mumkin emas. Bularning barchasi b o ‘lg‘usi rassom ning ish uslubi, usullari, rang munosabatlarini qanchalik tez va oson o‘zlashtirishida ham da borliqdagi
go‘zallikni idrok qilish, tasaw ur etishida yuzaga keladi. O’quvchida kasbiy bilim, ko'nikma va malakalar tizimi, ularning barqarorligi, shakllangan shaxsiy ish uslublari mavjud emasligiga asoslanib, ularni jid d iy tek sh irib , ko'rmasdan turib, shoshilinch tarzda unda qobiliyatlar yo'q dcgan xulosa chiqarish o'qituvchining qo’pol psixologik nuqsoni hisoblanadi. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlarning atrofdagi odam lar to m o n id an tan olinm aganligi, keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli jahonda shonshuhrat qozonishga m usharraf bo'lgan juda ko‘p allomalarning nomi ma’lum. Masalan, nisbiylik nazariyasi asoschisi
Albert Eynshteyn, yangi geom etriya yo‘nalishi asoschisi Nikolay Lobachevskiy shular jumlasidandir. Qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalardagina aks
etmaydi, balki ularni egallash dinamikasi davom ida nam oyon boMadi. Faoliyat uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o ‘zlashtirish jarayonida yuzaga chiqadigan farqlar qobiliyatlar to'g'risida m ulohaza yuritish imkonini beradi.
Dem ak, shaxs faoliyatining m uvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan, bilim ko‘nikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga keladigan farqlarda namoyon bo’ladigan individual psixologik xususiyat qobiliyatlar deyiladi. Ushbu xususiyatni aniqlash u c h u n ba 'z i bir omillarni tahlil qilish m aqsadga muvofiq:

a) shaxsning muayyan sifatlari yig‘indisi belgilangan vaqt o ralig'ida
egallagan faoliyati talablariga javob bersa, u n d a m azkur faoliyatga qobiliyati mavjuddir;

b) inson shunday holatlarda faoliyat talabiga javob bera olmasa, psixologik sifatlar, ya’ni qobiliyatlar mavjud emasdir.

Lekin bu muayyan xususiyatga ega shaxs ko‘nikma va malakalarni egallay olmaydi, degan m a ’no anglatmaydi, biroq ularni egallash vaqti ch o ‘zilib
ketadi, xolos.
Shunday qilib, qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar b o ‘la oigani uchun: a) ularni shaxslarning mavjud
boshqa xususiyatlariga, aqliy sifatlariga, xotira xislatlariga, xarakter fazilatlariga, hissiy kechinmalariga va boshqalarga qaram a-qarshi qo‘yish mumkin emas;

b) shuningdek, qobiliyatlarni shaxsning m azkur xususiyatlari bilan bir qatorga qo’yish, ularni ayniylashtirish ham nuqsonlami keltirib chiqaradi. T a ’kidlash joizki, fikr bildirilgan sifatlardan b a’zi biri yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob bera olsa yoki u larta ’sirida vujudga kelsa, u holda shaxsning
mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb atash
mumkin bo‘ladi.