Respublikasi axborot texnologiyalari vazirligi

2.Temperament va faoliyatning individual xususiyatlari.

Temperament to’g’risida umumiy tushuncha. Insonning ruhiy olami beto'xtov harakatlar majmuasidan iborat bo’lib , biri ikkinchisini bevosita taqozo etadi va ular uzluksiz zanjir tizim iga o'xshash holda mavjuddir. Shu bois shaxs ruhiyatida atrof-m uhit to kg‘risidagi taassurotlar, o ‘tmish to’g’risidagi taassurotlar, o ‘tmish xotiralari, kelajakdagi ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish-istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy kcchinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o'zaro o krin almashtirib turishi evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy olamning kechishi, uning mazmuni, shakli, ko’lami, xususiyati, xislati, sifati, mcxanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo‘lish kuzatiladi. Shuning uchun boklsa kerak, insonlar tabiat hodisalari, ijtimoiy turmush voqeliklari omillariga, ta’sir kuchlariga tez yoki sekin. Yengil yoki vazminlik bilan javob qaytarishga moyildirlar. Alohida ta'kidlash kerakki, psixik faoliyatning dinamikasi nafaqat temperamentga, balki motivlarga, psixik holatlarga, his-tuyg‘uiarga ham bevosita bog'liqdir. Misol uchun, inson o'zi temperamentning qaysi tipiga taalluqli bo’lishidan qat’i nazar, o ‘z faoliyatiga layoqatli, mayli kuchli, intilishi qat’iy, qiziquvchan bo’lsa, faoliyatni tashkil

qilish va nazorat qilishda uyushqoqlik, harakat sur’ati tezkor amalga oshadi, unga loqayd munosabatni bildirsa, ish sur'ati sekin va sust kechadi. Har qanday vaziyatga qaramay, shaxsning qarindosh-urug'lari to ‘g ‘risidagi, shuningdek,
jahonda kechayotgan noxush xabarlar lining borlig‘ini larzaga keltiradi, labi quriydi, rangi bo'zaradi, atrof-muhitga nisbatan moMjalini y o ‘qotadi. Psixologiyada temperamentga taalluqli individual-dinam ik xususiyatlar bilan motivlar va psixologik holatlar, hissiy kechinm alarning dinamik xususiyatlari o ‘rtasida muayyan darajada tafovut borligi alohida ta'kidlanadi. Ular orasidagi farqlarni ajratib ko’rsatish maqsadida qo’shimcha belgilar kiritiladi va o’ziga xos tarzda tavsiflab beriladi. Ularning ayrimlari ustida alohida so “z yuritish maqsadga muvofiq.
1. Temperamentning bir xil xususiyatlari, favqulodda motiv, psixik holat va hodisalardan farqli olaroq, aynan
shu shaxsning o'zida, uning turli faoliyatlarida, xatti harakatlarida, muomalasida ifodalanadi.
2. Temperamentning xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo'lganligi tufayli inson hayoti va faoliyati davom ida yoki uning muayyan bir bo’lagida (ta'sirga beriluvchanligidan qat'i nazar) barqaror, o’zgarmas va mustahkamdir.

3. Yakkahol shaxsga daxldor temperamentning turli xususiyatlari o'zaro bir-biri bilan g ‘ayriqonuniy ravishda birlashgan bo’lmasdan, balki ular o’zaro muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini tavsiflovchi o ‘ziga xos tuzilm ani vujudga keltiradi.

4. „Psixologiya“ fanida temperamentning xususiyatlari deganda alohida bir shaxsning faoliyati dinam ikasini belgilovclii psixikaning barqaror, o ‘zgarmas individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar
turli shakl va m azmunga ega bo‘lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o ‘zgarmovchi, temperament tipini tavsiflovchi tuzilm aniq tashkil qiladi.
5. „Psixologiya“ fanining ijtim oiy-tarixiy taraqqiyoti davrida temperamentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning m oddiy asosi to'g'risidagi talqinlar xilm a-xil bo‘lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o'ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizm at qilib kelgan. Temperament (lotincha „ temperamentum “ degan so'zdan olingan bo* lib, buning ma'nosi ,,aralashm atf) degan tu sh u n ch a n i anglatadi.
Temperament to'g'risidagi dastlabki ta’lim otni yunon olimi Gippokrat (eram izdan oldingi 460— 356-yillarda yashagan) yaratgan b o ‘lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qoMlanilib kelinmoqda, Qadim gi yunon olimi Gippokrat ta’Iimotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari o ‘zaro bir-biridan
tafovutlanib, ularning tana a ’zolaridagi suyuqliklarning turlicha nisbatda joylashuviga b ogliq ekanligi aytiladi. Gippokratning ta'biricha, inson tanasida to’rt xil suyuqlik (xilt) mavjud b o iib , ular o ‘t yoki safro (yunoncha — chole),
qon (lotincha — sanduis yoki sanduinis), qora o ‘t (yunoncha — metas „q a ra “, chole ,p ‘t “), balg‘am (yunoncha — „ phledma“) kabilardan iboratdir. U ning mulohazasicha:
1) o ‘tning xususiyati—quruqlikdir, uning vazifasi— tana a ’zolarida quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutishdir; 2) qonning xususiyati— issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir; 3) qoravoning xususiyati— namlikdir, uning vazifasi— badanning namligini saqlab turishdir; 4) b alg‘a m n in g (sh ilim sh iq m od d an in g) xu su siyati— sovuqlikdir, uning vazifasi— badanni sovitib turishdan iboratdir.
Gippokratning ta’limotiga ko‘ra , harbir insonda shu to‘r xil suyuqlik mavjud bo’lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha— femperamentum) qaysi biri salnoqli bo’lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi,xolerikda sariq o’t, sangvinikda qonning melanxolikda qora o’t flegmatikda balg‘am (shilimshiq m odda) ustun bo'lishi ta’kidlanadi. G ippokratning to ‘rt xil m oddalar (suyuqliklar) aralashmasi, y a ’ni „temperament“ tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, m elanxolik) ramziy m a’noda hozirgi zam on psixologiyasida ham q o ‘llanilib
kelinmoqda. Temperamentning ilm iy-psixologik asoslari va uning fiziologik m exanizm lari ijtim oiy-tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida yaratildi va bu borada izlanishlardavom ettirilmoqda. Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan hissa q o ‘shgan olimlardan biri m s fiziologi I.P.Pavlov (1849— 1936) hisoblanadi. I.P. Pavlov hayvonlarning oliy nerv faoliyatini tadqiq qilayotganida itlarda shartli reflekslarning paydo bo'lishi, kechishi, davom etish xususiyatlari insonlarnikidan farq q ilish i va bu h o d isa ten ip era m cn td a ham uchrashi
mumkinligini kashf etadi. 1.P.Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog'liq b o iish i mumkin, degan xulosa chiqaradi. I.P.Pavlov ta’lim otiga ko‘ra, shartli
reflekslar paydo bo’lishining individual xususiyatlarining ro'yobga ch iqish sabablari nerv sistemasi xususiyatlari mohiyati bilan bog’liq. Muallif nerv sistemasining uchta asosiy xususiyatiga alohida aham iyat beradi, chunonchi:
1) qo‘zg‘alish jarayoni va tormozlanish jarayonining kuchi;
2) q o ‘zg‘alish kuchi bilan torm ozlanish kuchi o ‘rtasidagi muvozanatlik darajasi (nerv sistem asin in g m uvozanatlashgani);

3) q o ‘zg ‘alishning torm ozlan ish i bilan alm ashinish tezligi (nerv jarayonlarining harakatchanligi). Uning ko‘rsatishicha, har bir hayvonning temperamenti ham mazkur xususiyatlarning u yoki b un isigagin a aloqador

bo’lmay, balki ularning m ajm uiy tarzga, qonuniy birlashuviga bog’liqdir. I. P. Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan tcm peram entga aloqador nerv sistem asi xususiyatlarining o’zaro qo’shiluvini nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to ‘rtta tipga ajratadi: a) kuchli, muvozanatli, epchil; b) kuchli, muvozanatsiz, epchil; d) kuchli, muvozanatli, sust; e) kuchsiz tip. Yirik rus psixologlaridan B.M . T eplov (1896— 1965) va uning shogirdlari hamda maslakdoshlari i.P. Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib. inson nerv jarayonlari xususiyatlarining o ‘ziga xos tom oniarini ochishga muvaffaq bo'ldilar. U lar nerv-fiziologik jarayonlarning nozik qirralarini o ‘rganishda maxsus moslamalar yordami bilan o lzgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni matematikstatistik m etodlar orqali hisoblash ishíarini olib boradi. B .M .T ep lov ilm iy maktabi nam oyandalarining m a'lumotlariga qaraganda, insonda hosil qilinadigan shartli reflekslarning b a ’zi bir individual xususiyatlari o'zaro
uyg'unlikka egadir. Ularning ta'biricha, o ‘zaro bog‘liq individual xususiyatlar tizimi ncrv sislem asining muayyan xususiyati bilan tavsiflanadi. Jumladan, o ‘zaro boglangan xususiyatlar, birinchid an, shartli q o ‘z g ‘ovchi m ustahkamlanishi davom etishidan qat'i nazar, shartli reflekslar so'nishi darajasiga, ikkinchidan, q o lzg‘ovchilarning kuchli yoki kuehsizligi bilan shartli reaksiyaning hajmi orasidagi
tafovutlarga, uchinchidan, asosiv q o ‘zg‘aluvchi sezgirligiga
begona qo’zg’ovchini ijobiy (salbiy) ta ’sir o’tkazish darajasiga, to ‘rtinchidan, boshqa ko'rinishdagi yoki kuchlanishdagi qo’zg ‘alish jarayonlarining kuchiga bog‘liqdir. M a’lum otlarning tahliliga ko'ra, torm ozlanishning kuchi bilan nerv jarayonlarining m uvozanatlashuviga taalluqli shartli reflek to r faoliyatin in g ind ividu al xususiyatlari turkumlari sh u n ga o ‘xshash usul yordam i bilan kashf
qilingan. Shuningdek, B.M. T eplov ilm iy maktabining namoyandalari tom onidan ijobiy va torm ozlovchi shartli reflekslarning hosil b o klish tezligini tavsiflovchi individual xususiyatlari turkumi ham tahlil qilib berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar m ohiyatida ifodalanuvchi nerv sistem asining notanish xususiyati dinamiklik deb atalib tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo’zg‘alish jarayoni to’xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xislatni) labillik, ya’ni (lotincha—ladia/is— beqarorlik) deb atay boshlaganlar. Shuning bilan birga, nerv sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to ‘g ‘risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonclii: senzitivlik, reaktivlik va hokazo. B.M. T eplov ilm iy maktabida I.P. Pavlov tadqiqotlarida aniqlangan nerv sistem asining xususiyatlari to'g'risidagi nazariya va taxm inlar muayyan darajada kengaytirilgan hamda temperametning tub mohiyatini tushuntirishga qulay imkoniyatlar yaratilgan. Lekin shunday chuqur izlanishlar olib borilishiga qaramay, psixologlar tomonidan kashf qilingan xususiyatlarning kim yoviy va fizikaviy mohiyati hanuzgacha noma’lumligicha qolmoqda. Shu bois, nerv sistem asining xususiyati to ‘g ‘risidagi
ilmiy m ushohadalar faqat shartli reflektor faoliyati bilan o’zaro bog’liq individual xususiyatlar turkumiga taalluqli umumiy sabablar bo'yicha talqin qilishni ifodalaydi, xolos. Nerv sistem asi xususiyatlari bilan temperamentning bog'liqligi, aksariyat hollarda, mana bunday omillarning mohiyatida aks etishi mumkin. Jumladan, negizida nerv sistem asining faraz qilingan fiziologik xususiyati yotgan shartli reflektor faoliyatining o lzaro b og'liq individual xususiyatlarining muayyan turkumi shaxsda qanchalik ko'p mujassamlashsa temperament unga mutanosib
xususiyati ham xuddi shu darajada namoyon bo’ladi yoki aksincha, shuncha kam ifodalanishi kuzatiladi:

1) insonda shartli refleks shakllangan bo’lsa-da, lekin u tez so‘na boshlasa;

2) tashqi qo’zg’ovchi shartli refleksda kuchli tormozlanishni vujudga keltirsa;

3) shaxs kuchsiz q o ‘zg‘ovchilarga kuchli qo’zg‘ovchilar singari shiddat bilan reaksiya qaytarsa;

4) odam kuchsiz q o ‘zg‘alish jarayoni bilan uyg‘unlashgan xususiyatlarni aniqlasa;

5) insonda kuchli emotsional qo’zg’alishi ham da diqqatning chalg’ishi yuzaga keladi.

Yuqorida ta’kidlab o'tilganidek, LP. Pavlov ta'limotida temperamentning psixologik ta'siri nerv sistem asining barcha xususiyatlari bilan aloqadorligi yoki uning tipiga tegishli ekanligi tushuntiriladi. Shu bois temperamentning u yoki bu xususiyati nerv sistem asining birorta xislati bilan em as, balki xususiyatlarning turkum lari bilan aloqaga kirishadi. Buning ta’sirida, nerv sistemasi xususiyatlarining miqdoriy munosabatlarida temperament xususiyatlari ham
sifat o ‘zgarishini yasaydi. Yigirmanchi asrning 6 0 —7 0 -yillarida ushbu soha
bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarning ko'rsatishicha, temperamentning psixologik tavsifi bilan I.P. Pavlovning tiplari o ‘rtasida o’xshashlik aloqalari mavjudligiga hech qanday shubha yo’qdir. Temperamentga taalluqli nerv sistemasining tiplari ham insonga, ham hayvonlarga tegishli b o ‘lib, ular um um iy tiplar deb nom lanadi. Binobarin, tem p eram en tn in g fiziologik aso si—bu nerv sistemasining um um iy tiplaridir. Biroq, 1. P. Pavlovning tiplari bu nerv sistem asi xususiyatlarining tanho tipik birikmasi emasdir, chunk! keyinchalik bu borada yangi birikmaiar topiladi. L ekin ajratilgan tiplarning barchasi bir tekis ahamiyatga m olik emasligi tufayli ularning eng asosiylari kuchli va kuchsiz tiplardan tashkil topadi.
TEMPERAMENTNI ANIQLOVCHI TEST
Temperament insonning tug‘ma xususiyatlarini ifodalovchi jihatidir. Temperamentning 4 ta asosiy turi mavjud:

SANGVINIK

XOLERIK

FLEGMATIK

MELANXOLIK

Qaysi temperamentga tegishli ekanligingizni tekishirib ko’ramiz. Quyidagi vaziyatni o’qib chiqib, xarakteringizga xos, miyangizga kelgan birinchi fikrni javoblar ichidan tanlang. O’zingizni odobli ko’rsatish shart emas. Aks holda, sizning temperamentingiz noto’g'ri aniqlanadi. Marhamat!

Do'stingizni kutib o’tiribsiz. Uning tug'ilgan kuni uchun so’ngi pulingizga gul sotib olgansiz. Ammo to’satdan bir kishi kelib gulingizni ustiga o’tirib oldi. Bunday vaziyatda u kishiga nima deysiz?

A) “Nima qilganingiz, amaki? Bu gulni axir oxirgi pulimga olgandim. Farosatingiz bormi?” deya jahl qilib baqirishni boshlayman.

B) “Amaki, gulimga o’tirib oldingiz-ku. Ja chaqqon odam ekansiza?” deb hazilga buraman va kulib turaman.

C) “Amaki, meni kechirasizu, boshqa gul olib berishingizga to’gri keladi. Yaqin insonimga olgandim”, deya og’ir bosiqlik bilan to’g'ri tushuntiraman.

D) “Amaki, nima qilib qo’ydingiz” deya siqilaman va indamayman.
NATIJALAR:

A). XOLERIK - Juda g‘ayratli, jizzaki, jahldor, qaysar, ishga ehtiros bilan berilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, tez va shiddatli, qizg‘in emotsional «portlash» va kayfiyatning keskin o‘zgarishlarga moyil ekanidan dalolat beradi, ildam harakatlar qiladigan kishi.

B). SANGVINIK – quvnoq va hushchachaq, har qanday yangi ishni qiziqish bilan qabul qiladi, bardoshli va ishchan, nutqi baland, tezkor, ravshan, jonli, imo-ishorali va ma'noli xatti- harakatli, kutilmagan, murakkab holatlarda o‘zingizni yo‘qotmaysiz, doimo bardam kayfiyatdasiz. tez uxlaysiz va tez uyg‘onasiz, atrofda bo‘layotgan vazifalarga tez munosabat bildirasiz, ta'assurotlarni hadeb o‘zgartirishga intiluvchi, ko‘ngilsizliklarni nisbatan yengil o‘tkazib yuboruvchi, jonli, harakatchan, ifodali mimikasi va harakatlari bo‘lgan shaxs.

C). FLEGMATIK - nutqi xotirjam, sokin, keskin tuyg‘ularsiz, imo-ishora va xatti- harakatlarsiz, vazmin va sabr-toqatli, boshlagan ishingizni doimo oxiriga yetkazasiz, kuchni bekorga sarflamaysiz, kun tartibiga qat'iy rioya qilasiz. Yuragi keng, intilishlarda barqaror, turg'un va chuqur his-tuyg‘ularga ega insonsiz.

D). MELANXOLIK - tortinchoq va uyatchan. Yangi sharoitlarda o‘zingizni yo‘qotib qo‘yasiz, notanish kishilar bilan muloqot o‘rnatishda qiynalasiz, o‘z kuchingizga ishonmaysiz, yolg‘izlikka oson ko‘nikasiz, omadsizliklar oldida tushkunlikka va sarosimaga tushasiz, o‘zingizni tutib turolmaysiz. Tez charchaysiz, nutqingiz kuchsiz, sokin. Ba'zan shivirlashgacha tushib qoladi, suhbatdoshini xarakteriga beixtiyor moslashib qoladi, ta'sirlansa ko‘zyosh to‘kadi, chuqur kechinmali, gap ko‘tara olmaydigan, ammo atrofdagi voqealarga unchalik e’tibor bermaydigan, o‘zini to‘xtata oladigan va sekin ovoz chiqaradigan kishi.