Respublika Ta'lim Markazi

Qora metall

T
Temir
_L

Г

1

Cho‘yan

	Rangli и		netall
Og‘ir		Yengil	Qimmatbaho	Nodir
Mis		Alyuminiy	Oltin	■ Volfram
Qalay		Kaliy	-■ Kumush	Tantal
- va boshqa.		va boshqa.	- va boshqa.	_ va boshqa. ь. J

METALLAR

Po‘lat

Yaqin kelajakda rangli metallar va ularning qotishmalari ko‘p sohalarda temir qotishmalari o‘rnini bosishi lozim. Buning asosiy sababi temir qotishmalarining 30 % gacha miqdori korroziya (zanglash) oqibatida yo‘q boTib ketishidir.
M ustahkamlash uchun savollar •

1. 
   Qotishma deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Qanday qotishmalar metall qotishma deyiladi?
   
3. 
   M etallar qanday guruhlarga bo‘linadi?
   

METALLARNING TASHQI KO‘RINISHI VA Q‘ZIGAXOS BELGILARI

Metallar tashqi ko‘rinishi va o‘ziga xos belgilariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi (10-shakl).
1
elastiklik,
plastiklik л ^ rangi, zichligi

mustahkamlik,
mo‘rtlik,
korroziyabardoshlik

qattiqligi,
egiluvchanligi

elektr va magnit xossasi, qayishqoqligi
0-shakl
e
51
rish harorati, payvandlanuvchanligi
Temir
T emir tabiatda eng ko‘p tarqalgan element. Sof temir oq tusli yaltiroq metall ko‘rinishida bo‘ladi.
Nam havoda yoki kislorodli suvda tezda quriydi, egiluvchan metall. Issiqlik va elektrni yaxshi o‘tka- zadi.
Texnikada temir va uning rudalari qora metal­lar deb ataladi. Texnik sof temir elektromagnitlar o‘zaklari va elektr mashinalari yakorlari, akkumulatorlar plastinalari uchun materialdir.
T emir zamonaviy texnika uchun eng zarur metallardan biri. Lekin sof temir yum- shoq bo‘lgani uchun kam ishlatiladi. Temir birikmalari sanoat, qishloq xo‘jaligi va qurilish ishlarida keng qo‘llaniladi.
Cho‘yan
Cho‘yan har xil buyumlar (qozon, santexnika qurilmalari, me’morlik bezaklari va boshqalar) qu- yish uchun ishlatiladigan mo‘rt materialdir.
Cho‘yan oq, kulrang, bolg‘alanuvchan, mus- tahkamligi yuqori, maxsus, olovbardosh turlarga bo‘linadi.
Q uymalar olish uchun ishlatiladigan kulrang cho‘yan quymakorlik cho‘yani deb ham ataladi.
Po‘lat
Po‘latning rangi kulrang bo‘lib, toblanganda uning qattiqligi va mustahkamligi ortadi, bolg‘a- lanuvchan bo‘lib qoladi.
Ishlatilishiga qarab, qurilish va mashinasozlik, asbobsozlik va boshqa sohalarda asosiy material hisoblanadi.
Mis
Mis rangli metall hisoblanadi. Qadimda mis ru­dasi Kipr orolidan qazib olingan, shuning uchun u orolning nomi bilan “Cuprum”, ya’ni mis deb atalgan. Mis tabiatda nisbatan kam tarqalgan bo‘lib, pushti-qizil rangga ega. U yumshoq va yopish- qoq, bolg‘alanuvchan, yaxshi egiluvchanlikka ega, elektr tokini va issiqlikni yaxshi o‘tkazadi, kor- roziyaga chidamli, ammo mo‘rt metalldir.
Mis issiqlik va elektr tokini juda yaxshi o‘tkazadi, bu jihatdan faqat kumushdan keyinda turadi.
Mis ochiq havoda qorayadi, nam havoda ko‘karadi. U, asosan, sulfidli mis ruda- laridan olinadi. Mis elektr simlari, elektr asboblar va uskunalar ishlab chiqarishda,


52

badiiy buyumlar tayyorlashda, teri sanoatida, sun’iy ipak olishda, o‘simlik zarar- kunandalariga qarshi mikroo‘g‘it sifatida va tibbiyotda ishlatiladi.
A luminiy
Aluminiy lotincha “alumen” - “achchiqtosh” so‘zidan olingan. Aluminiy oq kumush rangli me­tall bo‘lib, tabiatda sofholda uchramaydi.
Aluminiy qayishqoq, oson presslanuv- chan, bolg‘alanuvchan, qoliplanadigan, cho‘zi- luvchan, yumshoq,juda egiluvchan, unga ishlov berish oson, yuqori quvvatli, elektr va issiqlik o‘tkazuvchan, korroziyaga chidamli.
Bu metalldan samolyotsozlik, radio va elektrotexnika, rangli metallurgiya hamda boshqa sanoat tarmoqlarida keng foydalaniladi.
U ndan uy-ro‘zg‘or uchun asbob-uskunalar va boshqa ko‘pdan ko‘p buyumlar tayyorlanadi.
Afsona:Bir kuniimperator Tiberiy (eramizning 14- 37-yillari) saroyigabir temirchi
tashqi ко ‘rinishi kumush kabi, lekin ancha yengil metall parchasini sovg ‘a sifatida olib keladi. Imperator undan buni qayerdan olganini so ‘raganida, usta tuproqdan ajratib olganini aytadi. Imperator esa ushbu metall savdoda pul sifatida qo ‘llaniladigan oltin va kumush qadriga zarar yetkazmasligi uchun ustani qatl qildiradi.