Respublika Ta'lim Markazi

M ustahkamlash uchun savollar

1. 
   Nima uchun temir sofholatda ko‘p ishlatilmaydi?
   
2. 
   Kesish asboblari nima uchun temirdan emas, po‘latdan yasaladi?
   
3. 
   Misning qanday xossasi elektr simlarini ishlab chiqarishda aynan misdan foydalanish uchun imkon yaratib beradi?
   
4. 
   Aluminiyning qanday xossalari elektr simlari va turli nometall mate- riallarni ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyatini beradi?
   

M uammoli topshiriq
C
Nega
hilangarlaming ustaxonasida cho‘yandan yasalgan dastgoh mavjud. dastgoh yuzasiga bolg‘a bilan urish mumkin emas?

2. 
   a maliy mashg‘ulot. Metall va uning qotishmalari
   

xususiyatlarini o‘rganish.
Jihozlar: chilangarlik dastgohi, metall va metall qotishmalari namunalari.
Ishni bajarish tartibi:

1. 
   0‘qituvchi tomonidan taqdim qilingan metall va metall qotishmalari namunalarini olish.
   
2. 
   Berilgan namunaning rangini aniqlash.
   

3. 
   Namunalaming tashqi ko‘rinishidan kelib chiqib, ularning xususiyatlarini aniqlash.
   
4. 
   Metall yoki metall qotishmasi nomini aniqlash.
   
5. 
   Metall yoki metall qotishmasining qo‘llanilish sohalarini aniqlash.
   
6. 
   Kuzatishlar natijalarinijadvalga yozib chiqish.
   

Namuna raqami	Namuna rangi	Namuna xususiyatlari	Metall yoki qotishma nomi	Metall yoki qotish­ma qo‘llanilishi

A SBOB-USKUNA, MOSLAMA VA STANOK TURLARI
Metallarga ishlov berishda ko‘plab asbob-uskuna, moslama va stanoklardan foyda­laniladi. Ular ishlatish sohasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi (11-shakl).
11-shakl
Metallga ishlov berishda foydalaniladigan asbob-uskuna, moslama va stanoklarning ishlatilish sohasiga ko‘ra turlari


0‘lchash va rejalash asboblari


Kavsharlash va pay- vandlash asboblari


Metall qirqish asboblari


Pardozlash asboblari va pardoz materiallari



Siz bilasizki, buyum yasashda aniq o‘lchamlarni olish muhim hisoblanadi. Bu maqsadda turli o‘lchash va rejalash asboblaridan foydalaniladi.
Yasaladigan buyum o‘lchamlari va shaklini aniqlashga o‘lchash deb aytiladi. Chizmadagi shakl va o‘lchamlarni buyum zagotovkasiga ko‘chirishga rejalash deb aytiladi.
0‘lchash va rejalash asboblari bilan 2-jadval asosida tanishish mumkin.


54




2-jadval

1. 0‘lchash va rejalash asboblari

T/r

Nomi va rasmi

Tavsifi va ishlatilishi

Masshtabli metall chizg‘ich

Zagotovka va buyumlaming chiziqli o‘lchamlarini o‘lchash, tayyor detallar o‘lchamlarini tekshirishda ishlatiladi. Uzunligi 150 mm dan 1000 mm gacha, eni 11 mm dan 35 mm gacha, qalinligi 03 mm dan 1,5 mm gachabo‘ladi

1

Chilangarlik go‘niyalari


Oddiy
Kundali

To‘g‘ri burchakli reja chiziqlari chizishda, tayyor buyum va detallarning to‘g‘ri burchakliligini tekshirishda ish- latiladigan o‘lchash va rejalash asbo- bidir. Ular har xil konstruksiyada tay­yorlanadi. Masalan, lekal, kundali, od­diy, yostiqli go‘niya turlari bor

2

Chizgich (chertilka)



Masshtabli metall chizgich, go‘niya, andaza yordamida rejalash, ya’ni metall­ga chizish ishlarini bajarishda ishlatiladi.
Qattiq po‘latdan yasaladi. Ular har xil konstruksiyada tayyorlanadi

3

Chilangarlik sirkullari



Aylana va yoylarni rejalash, kesma va aylanalarni teng bo‘laklarga bo‘lish, geometrik yasashlarni bajarishda ishla­tiladi. Chilangarlik sirkullari tuzili shiga ko‘ra oddiy, ignali va boshqa ko‘rinish- larda bo‘ladi

4

Chilangarlik chekichi (kemer)

Reja chiziqlarini o‘chib ketishini hi- sobga olib, ularning ustidan nuqta tushi- rish, markazlami belgilash, parma o‘rnini chekichlash uchun ishlatiladi.
Uzun o‘lchamdagi rejalar 25, 60, 100 mm oraliqlarda, qisqa o‘lchamda- gi, shuningdek, egri chiziqli rejalarni 5-10 mm oraliqlarda chekiladi

5


Buklama metr o‘nta bir xil uzun- likdagi (100 mm li) chizg‘ichlardan ibo­rat. Ular o‘zaro shamir bilan biriktiril- gan. U uzunligi 100 cm orasida bo‘lgan buyumlaming ichki o‘lchamlarini o‘l- chashda ishlatiladi.
0
Buklama metr



6

O‘rama metr (ruletka)
‘rama metr katta o‘lchamlarni o‘l- chashda qo‘llaniladi. Uning lentasi 2; 5; 10; 20; 30 va 50 metr uzunlikda bo‘lishi mumkin

S
Shtangensirkul


Mikrometr

7
htangensirkul universal o‘lchov as- bobi bo‘lib, chiziqli o‘lchamlarni, tash­qi, ichki diametr va chuqurliklarni 0‘1- chash, tayyor detal va buyumlarning o‘l- chamlarini tekshirish, shuningdek, reja­lash ishlarini bajarishda ishlatiladi.
Hozirda ularning zamonaviy va- riantlari ham ishlab chiqarilgan bo‘lib, ular bilan o‘lchash oson.
Korxonalarda 100 dan 2000 mm gacha o‘lchash imkonini beradigan, aniqlik darajasi 0,1; 0,05; 0,02 gacha bo‘lgan shtangensirkullar ishlab chi- qariladi. Maktab o‘quv ustaxonalari- da 300 mm gacha o‘lchash imkonini beradigan shtangensirkullar ishlatiladi

2. 
   Metall qirqish asboblari
   

Chilangarlik qaychilari. Metall qirqishda ishlatiladigan qaychilar dastaki, richagli (mexanik) va elektr qaychilarga bo‘linadi. 0‘quv ustaxonalarida, ko‘pincha, dastaki qaychilar ishlatiladi (60-rasm).

d

b)

^e)
)

60-rasm. Chilangarlik qaychilari: a) to‘g‘ri; b) universal; d) richagli (mexanik); e) elektr
qaychilar.

Dastaki qaychilar o‘naqay va chapaqay bo‘ladi (61-rasm).
O
b)
mburlar. Ombur - mix sug‘urish, narsalarni qisib ushlash, egish, qirqish uchun ishlatiladigan ikki jag‘li asbobdir (62-rasm).
Otvyortka turli detallarni biriktirishda foyda- laniladigan shuruplarni burab bo‘shatish va qotirish uchun ishlatiladigan dastaki (qo‘l) asbobdir (63-rasm).
C
^a)

61-rasm. O‘naqay (a) va chapaqay (b) qaychilar.

V 3

63-rasm. Otvyortka: 1 - dasta; 2 - sterjen; 3 - ishchi qism (uchi).
hilangarlik arralari. Turli xil qalinlikdagi tu­nuka va listlarni, har xil profildagi prokatlarni arra- lashda chilangarlik arralari ishlatiladi. Arralash yo‘li bilan pazlar, shlitsalar ham ochiladi.
C


a) dastaki



b) stanokli

62-rasm. Ombur turlari.

57

64-rasm. Chilangarlik arralari turlari.

hilangarlik arralari dastaki va stanokli turlarga bo‘linadi (64-rasm).

Chilangarlik omburi




0‘tkirjag‘li ombur




Yumaloq jag‘li ombur




Yassi jag‘li ombur



Zubilo. Metallar zubilo va kreysmeysellar yordamida qirqiladi va tarashlanadi (65-rasm).
C


65-rasm. Zubilo.
hilangarlik bolg‘alari. Metallarni bolg‘a-
l
1

4
/

2
ash (egish, bukish, to‘g‘rilash), parchinlash, zubilo yordamida qirqishda chilangarlik bol- g‘alaridan foydalaniladi (66-rasm). Ular kvad­rat (to‘g‘ri to‘rtburchak), doiraviy muxrali bo‘lib, og‘irligi 200, 400, 500, 600 g gacha bo‘ladi.
U
tSi
a
b) doiraviy muxrali
) kvadrat (to‘g‘ri to‘rtburchak) muxrali

66-rasm. Chilangarlik bolg‘alari: 1 - zarb beruvchi muxralari;
2 - pona; 3 - uchi; 4 - dasta.
Yupqa tunukalarni egish, bukish, tekislash va boshqa ishlarni bajarishda yog‘och to‘qmoqlardan foydalaniladi (67-rasm).


a) kvadrat (to‘g‘ri to‘rtburchak) b) doiraviy


67-rasm. Yog‘och to‘qmoq turlari.


d) silindrsimon

S
68-rasm. Sandon.
andon yaxlit metall taglik bo‘lib, uning ustida metal- lami to‘g‘rilash, parchinlash, qirqish kabi ishlar amalga oshiriladi (68-rasm).
E
69-rasm. Egov turlari: 1 - bir
qirrali; 2 - yarim doirali; 3 - uch qirrali; 4 - kvadrat; 5 - yumaloq.
govlar. Egovlar bir qirrali, yarim doirali, uch qirrali, kvadrat, yumaloq va maxsus egovlarga (69-rasm) bo‘linadi.