Respublika o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi markazi qashqadaryo viloyat hokimligi o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi boshqarmasi

<sup>O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI</sup>
RESPUBLIKA O`RTA MAXSUS, KASB – HUNAR TA`LIMI MARKAZI
QASHQADARYO VILOYAT HOKIMLIGI O`RTA MAXSUS,
KASB – HUNAR TA`LIMI BOSHQARMASI


Qarshi pedagogika kolleji


“Maxsus fanlar” kafedrasi

“Chizmachilik”

fanidan

MA`RUZALAR MATNI






Qarshi shahri


“Tasdiqlayman”
Direktor:________ B.Jumayev.


Ushbu ma`ruzalar matni O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, Oliy va O’rta Maxsus kasb-hunar vazirligining 2016 yil 6 apreldagi 137-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan va akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun “Chizmachilik” fanidan o`quv dasturi asosan tayyorlandi va ishlab chiqildi.
Taqrizchilar:
Tuzuvchi: Bo’ronova Dilnavoz.
Ma`ruzalar matni “Maxsus fanlar” kafedrasining 2016 yil 31 avgustdagi №1 sonli yig`ilishida muhokama qilindi va o`quv jarayonida foydalanish uchun tavsiya etildi.
“Maxsus fanlar”
kafedrasi mudiri:________ F.Hamrayev.
ANNOTATSIYA

Ushbu ma’ruzalar matni o‘z ichiga chizmalarni taxt qilish qoidalari, geometrik chizmachilik, proeksion chizmachilik, mashinasozlik chizmachiligi, sxemalar va qurilish chizmachiligi mavzularini qamrab olgan. Qarshi pedagogika kolleji o'quvchilari sinfdan tashqarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarda nazariy va amaliy jihatdan mukammal bilim olishlari hamda pazandachilik, tikuvchilik va to‘qish ishlari yo'nalishi bo‘yicha to'garak tashkilotchisi mutaxassisliklari egallashlari hisobga olingan holda tayyorlandi. Bu ma’ruzalar matnidan kollejning barcha o‘quvchilari samarali foydalanishlari mumkin.

Chizmachilik aniq texnik fan hisoblanib, insonlarda o‘z vaqtida ish bajarish, ya'ni aniqlik, talabchanlik, hamisha tozalikka rioya qilish hissini tarbiyalaydi. Har qanday chizma aniq chizishni taiab qiladi. Standart talablariga rioya qiiib chizilgan chizma o‘ziga xos san’at hisoblanib, kishilarda estetik zavq uyg'otadi.
Insonlar chizmalar yordamida bir-biriarining texnik flkrlarini anglashga harakat qiladilar, ularni birovga tushuntirmoqchi bo‘lib, chizmalar chizishadi. Demak, har ikkala vaziyatda ham chizma insonlar orasida texnik fikrlarni anglashga vositachi rolini o‘ynar ekan. Hozirgi ishlab chiqarishda chizmalar bilari ishlashning asosiy uchta yo‘nalishini ta’kidlab o'tish mumkin:
tayyor chizmalar asosida detal, buyum va boshqalarni yasash. Bunday sharoitda chizm alarni aniq va to‘g‘ri o ‘qish talab qilinadi;
tayyorlangan detal, buyum va boshqalarni astiga qarab eskizlarini chizish. Bunda ilgari tayyorlangan chizm alar asosida yasalgan detal, buyum va boshqalarni tuzatish yoki birovning texnik fikriga o'zgartirishlar kiritishga to'g'ri keladi;
hali yaratilmagan detal, buyum va boshqalar chizmasini chizish. Bunda inson o'zining fazoviy tasavvur qilish qobiliyatini ishga solish bilan mutloq yangi ko‘rinishdagi mashinalarni yaratishga yoki bor narsalarga o‘zgartirish kiritishga intiladi. Insonning bu harakati yuqori malakali konstruktor bolishni talab etadi.
Sanoatda har bir ishlab chiqariladigan detal, buyum va boshqalar chizmalar vositasida nazorat qilinadi. Detalning zagotovka holatidan- tayyor mahsulot bo‘lgunga qadar davrida ,,chizma-detal“ yonma-yon bo‘ladi.
Chizmachilik fanining maqsad va vazifalari. Ushbu ma’ruzalar matnini tayyorlashdan asosiy maqsad, o‘z sohasini nazariy va amaliy jihatdan mukammal bilgan malakali mutaxassislar tayyorlashga ko‘mak berishdir. Ma’ruzalar matnining asosiy vazifasi konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi (KHYAT) da ko‘rsatilgan shartli belgilardan foydalanib, chizmani o‘qish va tuzish (chizish) uchun kerakli bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga, bo'lajak mutaxassisga pedagogik amaliyot davrida zarur bo‘ladigan chizmachilik madaniyatini egallashga yordam berishdan iboratdir.
Fanni o ‘zlashtirish natijasida quyidagi bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lish nazarda tutiladi:
— chiziq turlari, o‘lchamlar, masshtablar uchun belgilangan
Davlat standarti talablarini;
— geometrik yasash usullaridan erkin foydalanishni;
— proeksiyalash usullarini;
— kompleks chizma hosil qilish, asosiy ko'rinishlarni to‘g‘ri joylashtirishni;
— fazoviy shakilarni tekislikda tasvirlay olish va ular orasidagi munosabatlarni aniqlay olishni;
— detal (buyum ) ning to ‘g‘ri burchakli proeksiyalarini to‘g‘ri tasvirlay olishni;
— detaining aksonometrik proeksiyasini bajara olishni;
— detaining eskizini, texnik rasmini va ishchi chizmasini bajara olishni;
— yig‘ish chizmalarini o‘qish va ularni tuza olishni;
— sxemalar va ularning turlarini o‘qiy olishni;
— qurilish chizmalarini o‘qiy olishni.
Insonning amaliy faoliyatida chizmachilikning akamiyati. Chizma — o‘ziga grafik til, u baynalmilal (internatsional) til bo‘lib, texnik jihatdan savodli har bir kishi uchun, u qanday tilda gapirishidan qat’iy nazar, tushunarlidir. Ko‘pincha, chizmani axborot (informatsiya) uzatishning grafik vositasi deb ham atashadi, chunki u texnik g‘oyani ifodalashning eng lo‘nda va qulay vositasi hisoblanadi.
Chizmalarni chizish va o‘qish qoidalarini bilmay turib, xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarida yangi texnika yaratish va joriy qilish, mamlakatning fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish mumkin emas.
Chizma bir korxona (zavod) dan ikkinchi korxonaga, bir mamlakatdan boshqa mamlakatga yuboriladi. Chizmani o‘qiy oladigan har qanday ixtisosdagi kishi ularni tushunadi, ularga qarab eng murakkab mashinaning tuzilishini o‘rganadi. Shuning uchun texnika sohasida savodli bo'lishni istagan har qanday shaxs chizmachilikni yaxshi bilishi lozim.
Biroq, chizmalar faqat texnikadagina zarur bo‘lib qolmay, insonning ko‘p kasblari uchun ham doimiy yo'ldoshdir. Chizmalarga qarab turar joy binolari, to‘g‘onlar, shaxtalar, elektr stansiyalari, temir yo‘llar va avtomobil yo'llari quradilar, kiyim- bosh, poyabzal tikadilar, mebel yasayditar, shahar qishloqlarni ko‘kalamzorlashtiradilar. Chizmalar murakkab tibbiyot texnikasini o‘rganishda, maktabda fizika, matematika, geometriyani va boshqa fanlarni o‘rganishda ham zarur hisoblanadi. Texnikaviy chizmachilikning turlari. Texnik chizmalarni to‘g‘ri chizish usullari, shuningdek, chizma xo'jaligining barcha sohasini to‘g‘ri tashkil qilish haqidagi fan chizmachilik deyiladi.
Chizmachilikda uchraydigan turli geometrik yasashlarni geometrik chizmachilikda, narsalarning tekislikdagi tasvirini, ya’ni proeksiyalarini yasash usullari proeksion chizmachilikda o‘rganiladi. Xalq xo'jaligining tarmog‘iga qarab, unda foydalaniladigan chizmalar har xil nom bilan yuritiladi. Mashinalar mexanizmlari, ulani tashkil qiluvchi tugunlar va detallar chizmalari mashinasozlik chizmalari deyiladi. Chizmachilikning mashinasozlik chizmalarini bajarish usullarini o'rgatadigan bo‘limi mashinasozlik chizmachiligi bo‘limi deyiladi.
Bino, ko‘prik, to‘g‘on, kanal va mudofaa inshootlarini qurishda ishlatiladigan chizmalar muhandislik-qurilish chizmalari deyiladi. Bu chizmalarni bajarish muhandislik-qurilish chizmachiligi bo‘limida o'rgatiladi.
Yer sirtini tasvirlash chizmalari topografik chizmalar deyiladi. Topografik chizm alardan ba’zi injenerlik inshootlarini loyihalashda va ulani berilgan ma’lum uchastkada to‘g‘ri joylashtirish maqsadida ham foydalaniladi. Elektr va radiotexnik chizmalar elektr va radio-elektron qurilmalarda foydalaniladi.