MASHQLAR 1. Sirkul va transportir yordamida aylanani teng besh bo'lakka bo'ling. 2. Turli ko'rinishdagi muntazam ko’pburchaklar yasang.
5-Mavzu: Chizmaga o’lchamlar qo’yish qoidalari. Reja: 1. O’lchamlar qo’yish
2. O’lcham chiziqlari va o’lcham sonlari
3. Vertikal o’lcham chiziqlari va gabarit o’lchamlar
O‘lchamlar qo yish. O‘lcham lar qo‘yish qoidalari O‘zDSt 2307:96 da to‘liq bayon qilingan bolib, biz ulaming ba’zi birlari bilan tanishib chiqamiz. Chizmaga qarab detaining qanday katta-kichiklikda chizilganini aniqlashda yordam beradigan o'lchamlar chizma o'lchamlari deyiladi.
O‘lchamlar o‘lcham chiziqlari va o‘lcham sonlari yordamida ko‘rsatiladi. Mashinasozlik chizmalarida chiziqli o'lchamlar hamma vaqt millimetr hisobida qo'yiladi. Lekin mm belgisi chizmada tushirib qoldiriladi. Burchak o‘lchamlari gradus belgilari bilan ko‘rsatiladi. Chizmaning qanday masshtabda chizilishidan qat’iy nazar. unga hamma vaqt o‘sha detaining haqiqiy o‘lchamlari qiymati qo‘yiladi. 0 ‘lcham chiziqlari detaining konturidan unga parallel qilib 6—10 mm masofada o‘tkaziladi (2.24-chizmadagi 56, 76 ... o‘lchamlar). 0 ‘lcham chiziqlari boshqa joy chiqarish chiziqlari bilan mumkin qadar kesishmasligi lozim. O'lcham sonlari o'lcham chizig'ining ustida mumkin qadar uning o'rtarog'ida yoki unga yaqinroq ko'rsatilishi lozim. Shuning uchun eng avval kichikroq o'lch am, keyin kattaroqlari qo'yiiadi (2.24-ch izm ad ag i 15, 33, 94 o'lchamlar).
Chizmadagi vertikal o'lcham chiziqlari ustiga qo'yilgan o'lcham sonlarini o'qish va ularni yozish qulay bo'lishi uchun chizmani soat millari yo'nalishida chapdan o'ngga 90° ga burib qaraladi va yoziladi. Chizmada har bir joy o'lchami bir marta ko'rsatiladi. Detaining eng katta o'lchamlarini: balandligi, eni va kengligini ko'rsatuvchi o'lchamlar gabarit o'lchamlar deyiladi (2.24 -chizmadagi 5, 76, 94 o'lchamlar). Gabarit o'lchamlarni ko'rsatuvchi o'lcham chiziqlari vertikal va gorizontal chiziqlarga parallel olinadi. O'lcham chiziqlari chiqarish chiziqlariga ko'rsatkich (strelka) uchi bilan tegib turishi kerak. Ko'rsatkichning tuzilishi 2.25- b chizmada ko'rsatilgan. Ko'rsatkich kattaligi kontur chiziqlarning yo'g'onligiga bog'liq bo'lib, chizmaning hamma joyida u bir xil kattalikda bo'ladi. Chiqarish chiziqlari oxirgi ko'rsatkichdan, chizmaning katta va kichikligiga qarab, 1—3 mm gacha chiqib tursa kifoya, ortiqchasini o'chirib tashlash kerak.
Burchak o'lcham larini qo'yish qoidalari 2.25- a chizmada berilgan. Shtrixlab qo'yilgan joydagi burchak o'lchamlari chiqarib ko'rsatiladi. Aylana diametrining o'lchamlarini ko'rsatishda o'lcham soni oldiga hamma vaqt diametrni ifodalovchi shartli belgi 0 qo'yiiadi (2.25-e chizma).
Radiuslarning o‘Ichamlarini ko'rsatuvchi o‘lcham soni oldiga hamma vaqt radius belgisi R yoziladi (2.25- с chizma). 2.24-chizmadagi aylana va radius olchamlariga e ’tibor bering. Chizmadagi kvadrat teshik yoki kvadratli chiqiq (bo‘rtiq) oicham soni oldiga kvadrat belgisi qo‘yiladi (2.25- d chizma).
Detalda bir xil element, ya’ni aylanali silindrik teshik ko‘p marta takrorlansa va ularning diametr olcham lari bir xil bolsa, hammasi uchun bitta o ‘lcham bitta teshikka qo‘yilib, uning nechtaligi son bilan yozib ko‘rsatiladi (2-24- chizmadagi 3 tesh. 0 6 o’lcham ga qarang).
Aylana chizmada to liq tasvirlanmasa, ya’ni yarmidan ortiqroq chizilsa ham diametrning oicham chizigl 2.26- a chizmada ko'rsatilgandek uzib chiziladi, lekin aylana diametrining o'lcham soni to‘liq ko'rsatiladi. Agar o’lcham sonini, ya’ni, aylana diametrining qiymatini yozish uchun joy yetarli bo’lmasa, bu sonni 2.26-b chizmada ko‘rsatilgandek chiqarib yozish mumkin.
Agar aylana diametri 12 mm dan kichik bo‘lsa, o’lcham chiziq ko‘rsatkichlarini aylana tashqarisiga qo‘yish mumkin (2.26-b chizmadagi 0 5). Agar radiuslarning olcham lari 5 mm dan kichik bolsa, oicham chizig‘i nayzasini 2.26- с chizmadagidek (R5) yoy tashqarisiga qo‘yish tavsiya etiladi. Chiqarish chiziqlari va ko‘rinarli kontur chiziqlari orasidagi joy o’lcham sonini yozish uchun yetarli bolmasa, oicham chiziglni va ulardagi ko'rsatkichlarni 2.27- a chizmada ko‘rsatilgandek qo’yish mumkin.
O’lcham chizig'idagi ko'rsatkichlarni qo'yish uchun joy yetarli bo’lmagan hollarda chiqarish chizigldagi ba’zi ko'rsatkichlarni nuqta yoki shtrix bilan almashtirish mumkin (2.27- b chizma).
Chizmalarga o’lcham qo‘yish usullari bilan darslar davomida tanishib va o ‘rganib hamda bilimlaringizni takom iilashtirib borasiz.
1. O‘lchamlar chizmalaiga nima uchun qo'yiJadi? Unga boMganta- lab nimada? 2. O‘lcham sonlarining oldiga shartli belgilar qanday hollarda qo‘yiladi? U belgilar qanday yoziladi?
