Respublihasi

Reduktorlar

Reduktor ballondagi yoki tarmoqdagi gaz bosimini ish bosimigacha pasaytirish hamda ballon yoki tarmoqdagi gaz bosimidan qat'iy nazar, ish bosimini avtomatik ravishda o‘zgarmas kattalikda saqlab turish uchun xizmat qiladi.
Vazifasiga va o‘rnatilish joyiga qarab ballon reduktorlar, rampali, tarmoqli, markaziy va yuqori bosimli markaziy universal reduktorlar farqlanadi. To‘g‘ri ishlaydigan va teskari ishlaydigan reduktorlar farqlanadi. To‘g‘ri ishlaydiganlarda kelayotgan gaz bosimi klapanni ochishga intiladi, bu klapan orqali gaz reduktorning ish kamerasiga kiradi. Teskari ishlaydiganlarida bu bosim klapanni berkitishga intiladi. To‘g‘ri ishlaydigan reduktorda ish bosimi ballondagi gaz sarf bo‘la borishi bilan biroz pasayadi. Bu reduktorning pasayuvchi tavsifi. Teskari ishlaydigan reduktorning tavsifi o‘suvchi, ballondagi gaz bosimi kamayishi bilan gazning reduktordan chiqishdagi ish bosimi ortadi. Teskari ishlaydigan reduktorlar qulay va ishlatishda xavfsiz.
Gaz turi bo‘yicha reduk- torlarni kislorodli, asetilenli (2.2.8-rasm), propan-butanli va metanli reduktorlarga bo‘lina- di. Ular tashqi tomondan bo‘- yalishi bilan farq qiladi, rangi ayni gaz uchun mo‘ljallangan ballon rangida bo‘lishi kerak. Kislorod reduktori havorang, asetilen rekduktori oq rang, pro- pan reduktori qizil rang bo‘ladi. Boshqa farqi — reduktorlarni ballonga mahkamlash uchun biriktiruvchi konstruksiyalari- dir (asetilen generatorlarida ti- rak vintli chaspak, qolgan re- duktorlarda ballon jo‘mragidagi rezbaga mos keluvchi rezbali qoplama gayka).

Reduksiyalash sxemasi bo‘- yicha reduktorlar bir bosqichli
k.k.8-raxm. Kislorodli (a) va asetilenli (b) reduktorlar.
77

(bir kamerali) va bosim ikki bosqichda pasayadigan ikki bosqichli (ikki kamerali) qilib tayyorlanadi.
Hamma reduktorlarning ishlash tamoyillari bir xil (2.2.9- rasm).
Reduktorda ikkita: yuqori bosim 2 va past bosim 6 kamerasi bor. Yuqori bosim kamerasi 2 bevosita ballonga tutashadi va undagi gaz bosimi ballondagi gaz bosimiga teng. Birinchi va ikkinchi kameralar orasida klapan 1 bo‘lib, unga prujinalar S va 8 ta'sir qiladi. Gaz klapan 1 dan o‘tib katta qarshilikni yengadi va bosimni yo‘qotadi. Bu prujinalar siqish kuchlarining nisbatiga qarab klapan yopiq (prujina S kuchi prujina 8 kuchidan katta) yoki ochiq (prujina 8 kuchi prujina S kuchidan katta) bo‘ladi. Prujina 8 qancha ko‘p siqilgan bo‘lsa, klapan shuncha katta ochiladi va kamera 6 dagi bosim shuncha yuqori bo‘ladi.
Prujinaning siqilish kuchi vint 9 ni burib rostlanadi. Vint burab kiritilganda prujina siqiladi, vint burab chiqarilganda prujinaning siqilish kuchi kamayadi. Klapanni yopish uchun prujina 8 ni batamom bo‘shatish kerak. Reduktorda saqlash klapani 4 mavjud.

a b
k.k.9-raxm. Reduktorning tuzilish va ishlash sxemasi:

a — ishlamayotganda; b — ishlayotganda.
78
Ikkala kameradagi bosim manometrlar yordamida o‘lchanadi. Agar vint 9 ning qandaydir holatida sarflangan va reduktorga kelgan gaz miqdori teng bo‘lsa, u holda ish bosimi o‘zgarishsiz qoladi va membrana 7 bir vaziyatda turadi. Agar reduktordan olinayotgan gaz miqdori unga kelgan gaz miqdoridan ko‘p bo‘lsa, u holda kamera 6 da bosim pasayadi. Bunda siquvchi prujina 8 uzaya boshlaydi va membranani deformatsiyalaydi; klapan ochiladi, natijada kameraga keladigan gaz miqdori ortadi. Ishlash jarayonida gaz sarfining kamayishi reduktor kame- rasidagi bosimning oshishiga sabab bo‘ladi, membranaga ta'sir etayotgan kuch ortadi, membrana qarama-qarshi tomonga
bukiladi va prujina 8 ni siqadi.
Klapan berkila boshlaydi va gaz kelishi kamayadi. Shunday qilib, membrana gaz bosimining avtomatik ravishda saqlab turilishini ta'minlaydi.
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan bir bosqichli (bitta kamerali) reduktordan tashqari ikki bosqichli (ikki kamerali) reduktorlar ham ishlab chiqariladi, ularda gaz bosimi ikki bosqichda pasayadi, masalan, kislorod reduktorida — 15 dan 5 MPa gacha va 5 MPa dan ish bosimigacha (2.2.10-rasm).
k.k.10-raxm. ДKД-8- 65 ikki kamerali kislorodli reduktor:
1 — gaz kirish shtutseri; 2 — mem- brana; S — asosiy prujina; 4 — richag; 5 — saqlagich klapan; 6 — ikkinchi bosqichni reduk- siyalovchi klapan;
7 — birinchi bosqichni reduksiyalovchi klapan.
79
Ikki bosqichli reduktorlar belgilangan bosimni ancha aniq saqlab turadi, past haroratlarda muzlamaydi va ishlatish jarayonida gaz ish bosimini tez-tez rostlab turishning hojati yo‘q, lekin ularning konstruksiyasi ancha murakkab.
Sanoatda ДKM-1-65 (bir bosqichli) kislorod balloni reduktorlari, ДKД-8-65 va ДKД-15-65 ikki bosqichli, ДAM-1-65 asetilen balloni reduktorlari, ДAД-1-65 ikki bosqichli asetilen balloni reduktorlari hamda ДBM-1-65 vodorod va ДMM-1-65 propan-butan reduktorlari ishlab chiqariladi.
Gaz uzatish quvurdan ta'minlanadigan payvandlash postlarida tarmoq reduktorlari: ДCK-66 kislorod reduktori, ДAC-66 asetilen reduktori, ДCM-66 propan reduktori va ДMC- 66 metan reduktori o‘rnatiladi.
Gazlar bilan markazlashtirilgan tarzda ta'minlash uchun 0,3—1,6 MPa ish bosimida maksimal gaz o‘tkazish xususiyati te- gishlicha 250 va 6000 m³/soatga mo‘ljallangan ДKP-250 va ДKP- 6000 markaziy (rampali) kislorod reduktorlaridan (2.2.11-rasm),

k.k.11-raxm. ДKP-250 rampali reduktor:

1 — gaz kirish shtutseri; 2 — yordamchi reduktor; S — yuqori bosim mano- metri; 4 — reduksiyalovchi klapan; 5 — past bosim manometri; 6 — gaz chi- qish shtutseri; 7 — ishchi kamera; 8 — membrana; 9 — kanal; 10 — dyuza.
80
gaz o‘tkazish xususiyati 15 m³/soat gacha bo‘lgan ДAP-64 asetilen va gaz o‘tkazish xususiyati 25 m³/soatgacha bo‘lgan ДMP- 1-64 propan-butan reduktorlaridan foydalaniladi.
Manometr gaz bosimini o‘lchash uchun xizmat qiladi va yoy shaklida egilgan quvurchasimon prujinadan iborat. Quvur- chaning ichki bo‘shlig‘i reduktor korpusiga burab kiritilgan nippel vositasida kameraga biriktirilgan. Kamerada gaz bor. Quvurchaning ikkinchi bo‘sh uchida strelkaga mexanik tarzda tutashtirilgan uchlik bor. Bosim o‘zgarganda quvurchasimon prujinaning deformatsiyalanish kattaligi, u bilan birga strelkaning og‘ishi o‘zgaradi.
Manometrlarning ko‘rsatishi gaz bosimiga qat'iy mos bo‘lishi kerak. Buzuq manometrni soziga almashtirish lozim; buzuq manometrli reduktorni ishlatishga ruxsat etilmaydi.
Reduktorlardan foydalanixh (2.2.12-rasm). Reduktorni ballon ventiliga biriktirishdan oldin ballon ventilini 1—2 sek. ochib uning teshigini puflab tozalash zarur. Bunda payvandchi gaz

b e
k.k.1k-raxm. Reduktorni ballonga o‘rnatish:

a — qalpoqni yechish; b —ventilni tozalash; d — qoplama gaykani mahkamlash; e — manometr bo‘yicha ishchi bosimni o‘rnatish.
81
oqimi chiqayotgan joydan chetda turishi kerak. Shtutser, qistirma va reduktor tashlama gaykasining rezbasida loy va moy bo‘lmasligi kerak.
Reduktor rostlash vinti burab chiqarilgandan keyin bi- riktiriladi. Reduktorning tashlama gaykasi ventil nippeliga qo‘l bilan burab kiritiladi va keyin katta kuch sarflamasdan gayka klyuchi bilan tortib mahkamlanadi. Ballon ventilini ochayotganda yuqori bosim manometrining ko‘rsatishlarini kuzatib turish kerak. Reduktor vinti vositasida gazning ish bosimini rostlab turish zarur va undan keyin gazni gorelkaga o‘tkazib yuborish lozim.
Ish vaqtidagi tanaffuslarda ballon ventilini berkitish zarur, reduktor rostlash vintini bo‘shatish va past bosim kamerasidan gazni chiqarib yuborish kerak.
Reduktorni ishlatishda: faqat soz manometr bilan ishlash; gazning ish bosimini o‘rnatishda reduktorning rostlash vintini ohista burash; reduktor saqlash klapanining sozligini kuzatib turish; reduktor muzlab qolganda moy qoldig‘i bo‘lmagan qaynoq suv bilan isitish; reduktorlarni faqat maxsus ustaxonalarda ta'- mirlash zarur.
Gaz bosimi keskin pasaytirilganda reduktor muzlaydi. Agar gaz tarkibida suv bug‘lari bo‘lsa, u holda ular muz kristallari hosil qilishi mumkin, reduktor kanallarini shu kristallar berkitib qo‘yadi. Bundan reduktor ishi buziladi. Bosimlar farqi, gazning namligi qancha yuqori, atrofdagi havo harorati qancha past bo‘lsa, muzlab qolish xavfi shuncha yuqori bo‘ladi.

3.