|
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI OʻZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
Amaliy matematika va intellektual texnologiyalar fakulteti
RELATSION HISOBLASH
mavzusida ilmiy pedogogik ish fanidan
REFERAT
Bajardi: Karimov Nodirjon
RELATSION HISOBLASH
Tayanch iboralar: relatsion tillar, relatsion hisoblash, relatsion to'iiq til, predikat, kortejlarni relatsion hisoblash, domenlarni relatsion hisoblash, aniqlanish sohasi, mulohaza, formula, mavjudlik kvantori, umumiylik kvantori, erkin o'zgaruvchilar, bog’liq o'zgaruvchilar, ifodalar, xavfsiz, transformatsion tiIlor.
Berilganlar modelidagi muhim jihatlardan biri bu - berilganlarni ishlov qilish mexanizmi bo‘lib (yoki so'rovlar tili), u berilganlarni tanlash va yangilash imkoniyatini beradi. So'rovlar tili relatsion modellar bilan bog’langan. Shuning uchun ham relatsion modellar asosidagi berilganlarga ishlov beruvchi tillarni relatsion tillar deb atashadi. Relatsion tillar asosida esa, relatsion algebra va relatsion hisoblash yotadi. Norastmiy ravishda, relatsion algebrani yuqori darajadagi protsedurali til sifatida qarash mumkin va uning yordamida BBB tizimiga yangi munosabatni, bitta yoki bir nechta munosabatlardan, qanday qurish kerakligini bildiradi. Relatsion hisoblashga esa, norasmiy jihatdan, protsedurali bo’lmagan til sifatida qarash mumkin va uning yordamida, bitta yoki bir nechta munosabatlardan hosil bo'lgan yangi munosabat qanaqa bo’lishi kerakligi ta’riflanadi. Lekin qat'iy ravishda aytsak, relatsion algebra va relatsion hisoblash bir-biriga ekvivalent, ya'ni relatsion algebraning har bir ifodasi uchun relatsion hisoblashning bitta ifodasi mos keladi va aksincha. Relatsion algebra va relatsion hisoblash rasmiy tillar bo’lib, foydalanuvchi uchun do‘stona bo‘lgau tillar majmuasiga kirmaydi. Relatsion algebra va relatsion hisoblash berilganlarni boshqarish uchun ishlaliladigan yuqori darajadagi tillarni yaratishga asos bo'lgan. Biz uchun ularning muhim tomoni, berilganlarga ishlovdagi tilning asosiy amallarini ko'rish va relatsion tillarni bir-biri bilan solishtirish imkoniyatiningyaratilishidir.
Relatsion hisoblash relatsion tillarning quvvatini baholashga xizmat qiladi. Relatsion hisoblash yordamida ixtiyoriy yangi munosabatni olish imkoniyatini beruvchi til relatsion to'liq til deb ataladi. Ko'pchilik relatsion so‘rov tillari relatsion to‘liq tillar hisoblanadi. Lekin relatsion algebra va relatsion hisoblash bilan bu tillarni taqqoslasak, ular boshqa kengroq funksional imkoniyatlarga ham ega, chunki ularda hisoblash, agregatlash va tartiblash amallarini bajaruvchi qo‘shimchalar mavjud.
Relatsion algebra ifodalarida doimiy ravishda oshkor tarzda ma’lum bir tartib va so'rovlarni amalga oshirishdagi ma’lum bir strategiya yotadi. Relatsion hisoblashda esa, so'rovni amalga oshirish bo'yicha hech qanday amallarni ketma-ketlik bajarilish tartibi berilmaydi, relatsion hisoblash asosidagi so‘rovda uni qanday amalga oshirish emas, nima kerakligi ko‘r- satiladi. Uning differensial yoki integral hisoblashlarga hech qanday aloqasi yo‘q, uning nonmi mantiqiy belgilashdagi predikat (qo'shimcha shart)larni hisoblash iborasidan olingan. Berilganlar bazasiga nisbatan u ikki shaklda mavjud. Birinchisi E.F.Kodd tomonidan taklif qilingan kortejlarni relatsion hisoblash shakli. ikkinchisi esa, M.Lakrua va A.Pirotti tomonidan taklif qilingan domenlarni relatsion hisoblash shaklidan iborat.
Predikatlarni hisoblash nazariyasida, predikat deganda, o'zgaruvchiga ega bo’gan haqiqiy funksiya tushuniladi. O’zgaruvchi qiymatga ega bo'lganda, funksiya ifodaga aylanadi va uni mulohaza deb atashadi. Ushbu mulohaza esa, haqiqiy yoki yolg‘on bo’lishi mumkin. Masalan, «Latipov Mansur biologiya fakulteti talabasi» va «Valiyev Sobir Latipov Mansurdan kam stipendiya oladi» iboralari, bu mulohazalardan iborat bo'lib, ularning har birini haqiqiy yoki yolg'on ekanligini tekshirish mumkin. Birinchi mulohazada «biologiya fakulteti talabasi» funksiyasi bitta o'zgaruvchiga ega («Latipov Mansur»), ikkinchi mulohazadagi funksiya esa ikkita o'zgaruvchiga ega {«Latipov Mansur», «Valiyev Sobir»).
Agarda predikatda o'zgaruvchi ishtirok etsa, masalan «z biologiya fakulteti talabasi» shaklda bo’lsa, u holda ushbu o’zgaruvchining aniqlanish sohasi bo’lishi zarur. Agarda z o'rniga uning aniqlanish sohasidan ba'zi qiymatlar qo‘yilsa, berilgan mulohaza haqiqiy, boshqa qiymatlar uchun esa yolg‘on bo'lishi mumkin. Masalan, aniqlanish sohasi biologiya fakultetini o'z ichiga olgan oliy o'quv yurtining barcha talabalaridan iborat bo’lsa, z o'rniga «Latipov Mansur» qiymatini qo‘ysak, u holda «Latipov Mansur biologiya fakulteti talabasi», degan mulohaza haqiqiy bo'ladi. Agarda ushbu oliy o‘quv yurtining talabasi bo'lmagan, ixtiyoriy boshqa talabaning familiyasi va ismini qo'ysak, mulohaza yolg'on bo’ladi.
Agarda R - predikat bo‘lsa. R mulohaza rost bo'ladigan z o‘zgaruvchi- ning hamma haqiqiy qiymatlar to‘plamini shartli tarzda {z | R(z)} shaklda yozamiz.
Predikatlar, mantiqiy Bul amallari AND (˄), OR(˅) va NOT (¬) orqali birlashgan holda tarkibli predikatlarni hosil qiladi.
Kortejlarni relatsion hisoblash
Kortejlarni relatsion hisoblashdagi masala, predikatlari haqiqiy bo'lgan kortejlarni topishdan iborat. Ushbu hisoblash kortejlardagi o'zgaruvchilarga asoslangan. Kortejlardagi o’zgaruvchilar deganda, aniqlanish sohasi ko'rsatilgan munosabat bo‘lgan o'zgaruvchilar tushuniladi. Olishi mumkin bo‘lgan qiymati faqat shu munosabatning kortejlariga tegishli bo‘lgan o'zgaruvchilardan iborat. Bu yerda aniqlanish sohasi deganda, qiymatning olish mumkin bo‘lgan chegara emas, balki shu qiymatlar aniqlangan domen tushuniladi.
R S
A
|
B
|
C
|
|
A
|
B
|
C
|
a1
|
b1
|
c1
|
|
a1
|
b1
|
c2
|
a2
|
b1
|
c2
|
|
a1
|
b2
|
c2
|
a3
|
b2
|
c1
|
|
a2
|
b3
|
c1
|
a4
|
b2
|
c2
|
|
a4
|
b2
|
c2
|
1-rasm
Masalan, MUXANDIS munosabatini (1-rasmdagi) Z kortejidagi o'zgaruvchining aniqlanish sohasi ekanligini ko'rsatish, quyidagicha ifodalanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
