Рекомендательное письмо

5. Foyda va rentabellik, ularning manbalari.

Korxona o`z mahsulotini istemolchilarga sotishi natijasida ma`lum pul tushumiga ega bo`ladi, ammo bu hali to`la korxonaning foydali ishlayotganligi uchun etarli bo`lmaydi. Moliyaviy natijani aniqlash uchun korxona ishlab chiqargan mahsulotlaridan kelgan pul tushumini qilingan xarajatlar bilan yoki mahsulot tannarxi bilan solishtirish lozim bo`ladi. Agar korxona qilingan xarajatlarga ko`ra ko`proq pul tushumiga ega bo`lsa foydalilikka erishadi, agar bu ko`rsatkichlar miqdori korxona faqatgina qilingan xarajatlarnigina qoplay oladi, agar qilingan xarajatlarni mahsulot sotishdan kelgan pul tushumi xarajatlarni qoplay olmasa korxona zararlilik asosida ishlaydi va u bankrotlikka ham yuz tutishi mumkin.

Foyda – korxonaning yalpi daromad olishi bilan bog`liq bo`lgan moliyaviy resurslarining asosiy manbaidir. Foyda – bu realizasiya qilish natijasida olingan sof daromadning qismi bo`lib, mahsulot sotishdan kelgan pul tushumidan barcha qilingan xarajarlar yoki to`la tannarxni ayirib tashlash orqali topiladi.
Foyda bir qator absolyut va nisbiy ko`rsatkichlarda ifodalanadi. Foydani aniqlash uslubi O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1995 yil 27 yanvar 9 – sonli buyrig`iga asosan tasdiqlangan Nizomga asosan olib boriladi. Unga ko`ra foyda quyidagicha aniqlanadi:
1. Yalpi foyda (zarar) – korxonada tovar masulotni sotishdan tushgan tushum, yani sof pul tushumidan sotilgan mahsulot ishlab chiqarish tannarxi olib tashlanadi. Bunda sof pul tushumi jami pul tushumidan qo`shimcha qiymat solig`i, aksiz solig`i, tashqariga chiqarilgan tovar solig`i, Tovar sotib oluvchi tovarni qaytarib berishi mumkin bo`lgan skidkalarni (tabiiy kamayish) chiqarish yo`li bilan aniqlanadi:
YF = SPT – IT
2. Korxona asosiy faoliyatidan olingan foyda(zarar). Buni aniqlash uchun yalpi foydadan sotish va ma`muriy xarajatlar (davriy xarajatlar) ayirilib, asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromadlari va xarajatlari ham mos ravishda qo`shilib va chiqarib tashlanadi:
AFF = YF – DX + BD – BZ
3. Korxonaning umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda(zarar). Asosiy faoliyatdan olingan foydadan olingan dividentlar, zayomlar bo`yicha foizlar, valyutaning kurs farqi, boshqa moliyaviy faoliyat bo`yicha daromadlar qo`shilib, xarajatlar va bank foizlari ayiriladi:
UF = AFF + MD – MX
4. Soliq to`langungacha bo`lgan foyda(zarar). Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foydaga favqulodda vaziyatlardan ko`rilgan foyda qo`shilib, shu vaziyatdagi zarar ajratiladi:
STF = UF + FF – FZ
5. Sof foyda. Bu foyda turi barcha qonunchilikka doir soliqlar turlarini to`lagandan keyin qoladigan foyda miqdorini aniqlab beradi.
Korxona miqyosida foydani absolyut miqdorini aniqlash bilan bir qatorda uning ma`lum bir xarajatlar va sarflangan resurslarga nisbatan ham aniqlanib xulosa qilinadi. Bu ko`rsatkich rentabellilik deb ataladi. Rentabellilik mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlar va resurslarga nisbatan yaratilgan foyda miqdorini bildiradi va umumiy ko`rinishda quyidagicha aniqlanadi:
R = Fx100 / TT
Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan yo`riqnomaga asosan rentabellilikning ham bir qator ko`rsatkichlari aniqlanadi:
1. Mahsulot sotishning renatbellilik koeffisienti, u mahsulot birligiga qancha foyda to`g`ri kelishini ko`rsatadi.

Agar mahsulot sotish rentabelliligi 0 dan kam qiymatga ega bo`lsa, unda korxona bu ko`rsatkich bo`yicha zarar bilan ishlaydi deb hisoblanadi.
2. Asosiy vositalar va oborotdan tashqari boshqa aktivlarning rentabelliligini koeffisienti. Bu ko`rsatkich asosan korxona faoliyatida ishlatiladigan asosiy va aylanma mablag`lar qanchalik foyda keltirayotganligini ifodalaydi:
,
bu yerda, SF(Z) – soliqqa tortishga qadar bo`lgan foyda yoki zarar
A – uzoq muddatli aktivlar.
3. Xususiy kapitalning rentabelliligi koeffisienti korxonaning o`z mablag`laridan qanday darajada foydalanganlik darajasini ko`rsatadi. Bu koeffisient dinamikasi korxona aksiyalari kotirovka darajalariga ta`sir qiladi:

bu yerda, - korxona xususiy kapitali.
4. Permanent kapitalning rentabelliligi koeffisienti korxona faoliyatiga sarflangan kapitaldan (o`zining va qarzga olingan) foydalanish samaradorligini aks ettiradi:

bu yerda, P1 – o`z mablag`lari manbalari.
5. Kapital umumiy aylanuvchanligining rentabelliligi koeffisienti korxona butun kapitalining aylanish tezligini aks ettiradi. Uning o`sishi korxona mablag`lari oborotining jadallashganligini yoki narxlarning inflyasion o`sishini anglatadi:

bu yerda, BY - balans yakuni.