|
Finanslıq esabattıń mazmunı, mánisi hám quramı
Finanslıq esabat - xojalıq jurgiziwshi subyektlar tárepinen ónim (jumıs
hám xızmet) lar satıw nátiyjeleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar kompleksi bolıp, ol
subyektning finanslıq -xojalıq iskerliginiń jaǵdayın málim dáwir (sherek, jıllıq )
ga baha kórinisinde sawleleniwi bolıp tabıladı. Esabat informaciyaları sotilgan
ónim (jumıs hám xızmet) ler, islep shıǵarıw ǵárejetleri, xojalıq qarjları hám olardıń tashkil tabıw dárekleri, islerdiń finanslıq nátiyjeleri, salıqqa tartıw hám de dividendler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı.
Esabat maǵlıwmatları boyınsha kárxana basshısı múlk iyeleri, shólkemlestiriwshiler, basqarıw hám qadaǵalaw sisteması, joqarı shólkemler aldında esabat berediler.
Birinshi náwbette sonı da aytıw kerek, kárxanalar májburiy tártipte tómendegi
paydalanıwshılarǵa sherek hám jıllıq esabatın tapsıradı : shólkemlestiriw hújjetlerine qaray
múlk iyelerine; mámleket salıq inspeksiyasiga; Ózbekstan Respublikası
nızamshılıǵına qaray kárxana iskerliginiń ayırım táreplerin tekseriw hám
tiyisli esabattı alıw wazıypaları júkletilgen basqa mámleket shólkemlerine.
Ámeldegi nızamǵa qaray :1[39][41]
barlıq kárxana hám mákemeler ushın 1- yanvardan 31-
dekabrge shekem bolǵan dáwir esap beriw jılı esaplanadı ;
jańa islengen kárxana hám mákemeler ushın birinshi
esap beriw jılı bolıp, olar yuridikalıq huqıqqa iye bolǵan sáneden sol jıldıń 31-
dekabrine shekem bolǵan dáwir esaplanadı. 1- oktyabrdan keyin islengen
kárxanalar ushın olardıń yuridikalıq huqıqqa iye bolǵan sáneden keyingi jıldıń
31- dekabrine shekem bolǵan dáwirdi birinshi esap beriw jılı dep esaplawǵa ruxsat
beriledi;
kárxanalar shereklik hám jıllıq buxgalteriya esabatların
Ózbekstan Respublikası finans ministrligi tárepinen belgilengen múddetlerde tapsıradı.
Esabat baslıq hám bas buxgalter tárepinen imzolanadi hám kárxananıń
xojalıq iskerligi nátiyjeleri, múlkshilik hám finanslıq jaǵdayı tuwrısındaǵı jıllıq
buxgalteriya esabatınan paydalanıwshılar ushın ashıq bolıp matbulotda daǵaza
etiliwi múmkin. Daǵaza etilgen esabattıń tuwrılıǵı ǵárezsiz auditorlik
shólkemi tárepinen tastıyıqlanadi.
Kárxananıń jıllıq buxgalteriya esabatı tiyisli shólkemlerge
tapsırilishidan aldın shólkemlestiriw hújjetlerinde belgilengen tártipte kórip shıǵıladı hám
tastıyıqlanadi. Nızamǵa muwapıq jıllıq esabattıń tómendegi formaların dúziw
názerde tutılǵan :
1- «Kárxana balansi»;
2- «Finanslıq nátiyjeler tuwrısındaǵı esabat»;
3- «Tiykarǵı qurallar háreketi tuwrısındaǵı esabat»;
4- «Pul aǵısları tuwrısındaǵı esabat»;
5- «Jeke kapital tuwrısındaǵı esabat».
Bul esabatlarǵa qosımsha halda «Depitorlik hám kreditorlik qarızları
tuwrısında maǵlıwmat» da tapsırıladı. 2[40][42] Sonıń menen birge, esabat formalarına
túsindirmeler, esap - kitaplar hám túsindirisler qosımsha etiledi.
Balans sherek hám jıllıq esabat quramına kiritiledi. Bul «netto» atlı balans
bolıp, paydalanıwshılarǵa kárxananıń sap ma`nisiniń kólemi tuwrısında informaciya
beredi, sebebi múlktiń ma`nisi jámi kórsetkishke tómendegi elementlar boyınsha
tozıwın shıǵarıp tastap kórsetiledi: tiykarǵı qurallar, nomoddiy aktivler hám
basqalar, payda summası bolsa, jamiga tek esabat dáwirinde bólistirilmegen payda
kólemine qosıladı. Lekin xojalıq iskerligin analiz etiw maqsetinde balansda
tómendegi kórsetkishler saqlanıp qalǵan : dáslepki baha hám olardıń tozıwı,
alınǵan payda.
Bólim kárxanaları, filiallar hám wákilliklerine iye bolǵan kárxanalar
konsolidallashgan finanslıq esabat dúzedi. Bólim kárxanalarǵa qoyılǵan
qoyılmalar bas kárxananıń finanslıq esabatında onıń finanslıq qoyılmaları
retinde sáwlelendiriledi.
Yuridikalıq shaxslar ózleriniń filialları, wákillikleri hám basqa strukturoviy
bólindilerin ǵárezsiz balansqa ajıratıwı múmkin, lekin olardıń balansı hám
basqa esabat formaları tiyisli yuridikalıq shaxstıń konsolidallashgan esabatına
álbette qosıladı.
Konsolidallashgan esabatqa bas kárxananıń finanslıq esabatı qosımsha
etiledi. Konsolidallashgan esabat 8 -sanlı milliy standartqa qaray
dúziledi. 3[41][43] Lekin ministrlikler, keńseler hám byudjet shólkemleri boyınsha
dúziletuǵın jıynama finanslıq esabatlar bunnan tısqarı.
Jıllıq finanslıq esabat tómendegi kóleminde tapsırıladı :
buxgalteriya balansı (1-forma );
finanslıq nátiyjeler tuwrısında esabat (2-forma );
tiykarǵı qurallar háreketi tuwrısında esabat (3-forma );
pul aǵısları tuwrısında esabat (4-forma );
jeke kapital tuwrısında esabat (5-forma );
depitor hám kreditor qarızları tuwrısında maǵlıwmat (2-a-forması ).
Kishi kárxanalar hám mikrofirmalar tek tómendegi sırtqı kórinislerden ibarat bolǵan
jıllıq finanslıq esabat tapsıradı :
a) buxgalteriya balansı (1-forma );
b) finanslıq nátiyjeler tuwrısında esabat (2-forma );
ye) depitor hám kreditor qarızları tuwrısında maǵlıwmat (2-a-forması ).
Xojalıq jurgiziwshi subyektlarning jıllıq finanslıq esabatı qızıǵıwshı
bankler, birjalar, investorlar, kreditorlar hám basqalar ushın ashıq esaplanadı.
Ashıq tipdagi hákisioner jámiyetler, qamsızlandırıw kompaniyalar, bankler, fond hám
tavar birjaları, investitsiya fondlari hám basqa finanslıq mákemeler, esabatda
keltirilgen maǵlıwmatlar tuwrılıǵın auditorlar tárepinen tastıyıqlanǵannan keyin, Jıllıq finanslıq esabatın esap beriw jılınan keyingi jıldıń birinshi mayigacha
álbette baspasózde daǵaza etiliwi kerek.
Xojalıq jurgiziwshi subyekt tamamlanılǵanda tamamlaw boyınsha finanslıq esabat
dúzedi. Kárxananı tamamlanılıwı boyınsha mámilelerdiń buxgalteriya esabı,
tamamlaw balansı hám esabatın dúziw, aktivler ma`nisin anıqlaw jumısları tamamlaw
komissiyasına júkletiledi. Shubhasızsız qarızlar hám záleller tamamlaw balansına
qosılmaydı.
Tamamlaw balansında minnetlemeler olardıń qaytarıw waqıtına esaplanǵan
procentler menen birge sáwlelendiriledi. Kárxana balansınıń aktiv hám minnetleme
elementları dıqqat penen ótkerilgen inventarizatsiya menen tıykarlanıwı kerek.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
