..
7-MAVZU: TRANSPORT VOSITALARI VA ORTISh-TUShIRISh
MEXANIZMLARI IShINI MUVOFIQLAShTIRISh
REJA:
1.Yuk jo‗natish va qabul qilish jarayonlarining tashkiliy texnologik
xususiyatlari.
2. Yuk jo‗natish va qabul qilish jarayonlarining ilmiy-uslubiy asoslari.
3. Pausson turidagi yalpi xizmat ko‗rsatish tizimining tushunchalari, tarkibi va
qonuniyatlari.
Yuklarni yetkazib berishda ishtirok etadigan transport turlari soniga ko‗ra
transport tizimlari quyidagilarga bo‗linadi: bir tipli (unimodal) va ko‗p turli
(mul‘timodal yoki intermodal). O‗z navbatida, ular terminal tizimlariga bo‗linadi.
Tashqi soddaligi va keng qo‗llanilishiga qaramay, transport vositalarining
ishtirokida, tovarlarni uyma-uy yetkazib berishni ta‘minlaydigan bir tipli tizim, Yuklarni yetkazib berishda ishtirok etadigan transport turlari soniga ko‗ra
transport tizimlari quyidagilarga bo‗linadi: bir tipli (unimodal) va ko‗p turli
(mul‘timodal yoki intermodal). O‗z navbatida, ular terminal tizimlariga bo‗linadi.
Tashqi soddaligi va keng qo‗llanilishiga qaramay, transport vositalarining
ishtirokida, tovarlarni uyma-uy yetkazib berishni ta‘minlaydigan bir tipli tizim,
tovarlarni qabul qilish, katta yuklarni shakllantirish, ayniqsa terminal tizimi
sharoitida yuk ko‗tarish bosqichlarida turli xil sig‘imli avtoulovlar va
avtoulovlarning ishlashi bilan murakkablashadi.
Buning uchun tortish tizimlari, mini-terminal tizimlari va boshqalar kabi
zamonaviy transport texnologiyalaridan foydalanish talab etiladi.
Unimodal tashish, qoida tariqasida, dastlabki va oxirgi manzil o‗rtasida oraliq
saqlash yoki yuk tashish punktlari bo‗lmagan hollarda, transportning bir turi bilan
amalga oshiriladi. Ushbu holatlarda transportni tanlashda ular odatda yukning turi
va hajmi, yetkazib berish muddati va transport xarajatlari bilan boshqariladi.
Shunday qilib, katta tonnajli yuklar bilan temiryo‗l transportidan, kichik partiyalarni
qisqa masofalarga, avtomobil transportidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Unimodal (bir tipli) transport, transportning bir turi, masalan, avtomobil orqali
amalga oshiriladi. Odatda logistika zanjirining dastlabki va yakuniy transport
nuqtalari (ZLS) oraliq saqlash va yuklarni tashish operasiyalarisiz ko‗rsatilganda
qo‗llaniladi. Bunday transportda transport turini tanlash mezonlari sifatida odatda
yuk turi, yuk tashish hajmi, yukni ZLS (iste‘molchi) ga yetkazib berish vaqti va
transport xarajatlari kiraditovarlarni qabul qilish, katta yuklarni shakllantirish, ayniqsa terminal tizimi
sharoitida yuk ko‗tarish bosqichlarida turli xil sig‘imli avtoulovlar va
avtoulovlarning ishlashi bilan murakkablashadi.
Buning uchun tortish tizimlari, mini-terminal tizimlari va boshqalar kabi
zamonaviy transport texnologiyalaridan foydalanish talab etiladi.
Unimodal tashish, qoida tariqasida, dastlabki va oxirgi manzil o‗rtasida oraliq
saqlash yoki yuk tashish punktlari bo‗lmagan hollarda, transportning bir turi bilan
amalga oshiriladi. Ushbu holatlarda transportni tanlashda ular odatda yukning turi
va hajmi, yetkazib berish muddati va transport xarajatlari bilan boshqariladi.
Shunday qilib, katta tonnajli yuklar bilan temiryo‗l transportidan, kichik partiyalarni
qisqa masofalarga, avtomobil transportidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Unimodal (bir tipli) transport, transportning bir turi, masalan, avtomobil orqali
amalga oshiriladi. Odatda logistika zanjirining dastlabki va yakuniy transport
nuqtalari (ZLS) oraliq saqlash va yuklarni tashish operasiyalarisiz ko‗rsatilganda
qo‗llaniladi. Bunday transportda transport turini tanlash mezonlari sifatida odatda
yuk turi, yuk tashish hajmi, yukni ZLS (iste‘molchi) ga yetkazib berish vaqti va
transport xarajatlari kiradi
9.2 Intermodal yetkazib berish tizimi
Tovarlarni yetkazib berishning intermodal tizimi unimodalga qaraganda ancha
murakkab - ayniqsa xalqaro transportda - transport infratuzilmasini yetkazib berish
va rivojlantirishning tijorat, huquqiy, moliyaviy, iqtisodiy, tashkiliy va texnik
jihatlarini hal qilish nuqtai nazaridan logistika yetkazib berish tizimining bir
variantidir.
Intermodal tizim - yuklarni egasining ishtirokisiz transportning bir turi bilan
boshqasiga yuk ortish punktlarida yuklarni o‗tkazish bilan bitta transport hujjati
bo‗yicha yuklarni bir nechta transport turlari orqali yetkazib berish tizimi, uni
amalga oshirishda ishtirok etayotgan tashuvchilar nomidan yuk tashuvchi bilan yuk
tashish shartnomasi tuziladi.
Shartnoma tovarlarni tashishga qabul qilingan paytdan boshlab tuzilgan
hisoblanadi, bu jo‗natuvchi va transport tashkilotining imzosi va ikkinchisining
kalendar shtampi bilan tasdiqlanadi. Yukni yetkazib berish muddati transportning
har bir turi uchun amaldagi qoidalarga muvofiq uni har bir tashuvchi tomonidan
yetkazib berishning umumiy vaqti asosida hisoblanadi. Har bir tashuvchi yukni
jo‗natuvchidan yoki boshqa tashuvchidan qabul qilingan paytdan boshlab,
transportning qo‗shni turiga topshirilgunga qadar yoki qabul qiluvchiga berilgunga
qadar javobgar bo‗ladi.
Intermodal tashish deganda bir xil transport birligida yoki transport
vositalarida ortiqcha yuklanmasdan bir nechta transport turlarini ketma-ket tashish
tushuniladi. Transportning boshqa turiga o‗tishdagi yuk. Ex. intermodal
texnologiyalarning iz turlari: Ferry crossings, treyler, konteyner, partiyalar, daryo-
dengiz tizimlari, temiryo‗l transporti keskin keng yo‗l bilan. Qayta yuklamasdan iz
qoldiradigan texnologiyalar, afzalligi:
1) yuk tashish punkti va yetkazib berish vaqtini qisqartirish.
2) qayta yuklash ishlari olib tashlanganligi sababli ish haqi va yuk ortishtushirish operasiyalari narxini kamaytirish;
3) qayta yuklash mexanizmlariga ehtiyoj kamayadi;
4) yukning xavfsizligi va sifatini yaxshiroq ta‘minlash;
5) yaxshilanadigan tr-turlarining o‗zaro ta‘siri
Kamchiliklari:
1) transport vositalarining yuk ko‗tarish qobiliyati pasayadi
2) komplekslarning alohida afzalligi, xususan, to‗shaklarning ixtisoslashuvi
zarur)
3) yuk ortilgan yuk uchun joylar yaratish kerak
4) intermodal transport uchun qurilish uskunalari narxi odatiy transport
vositalarining narxidan yuqori.
Intermodal tizimning misoli - bu xalqaro savdo tovarlarini Transsibir temir
yo‗li bo‗ylab katta konteynerlarda tashish.Ushbu logistik intermodal transport
tizimining mohiyati logistika transporti va texnologik zanjirining barcha
bo‗g‘inlarining birligidan iborat bo‗lib, yagona operator nazorati ostida yagona yuk
tashish hujjati ostida tovarlarni dunyoning barcha chekkalariga yetkazib berishni
ta‘minlaydi.
Operator rahbarligi ostida amalga oshiriladigan yuklarni intermodal (integral)
mul‘timodal transportini "eshikdan eshikka" yagona yuk tashish stavkasi yordamida
bitta transport hujjati yordamida chaqirish odat tusiga kirgan.
" Intermodal - bu yuklarni bir nechta transport turlari bilan tashish, bu yerda
tashuvchilarning biri bitta jo‗nash punktidan bir yoki bir nechta yuk ko‗tarish
punktlari orqali belgilangan manzilgacha yetkazib berishni to‗liq tashkil qiladi va
transport uchun javobgarlik taqsimotiga qarab hujjatlar har xil transport turlariga
beriladi.
338
Mul‘timodal - agar transportni tashkillashtiruvchi shaxs bitta transport
hujjatini rasmiylashtirishda ishtirok etadigan transport turlari sonidan qat‘i nazar,
unga butun marshrut bo‗yicha javobgar bo‗ladi.
So‗nggi yillarda transport texnologiyasi, ayniqsa ko‗p va intermodal tashish
uchun logistika zanjirlari va kanallarida yuk terminal komplekslaridan foydalanish
bilan bog‘liq. Shuning uchun tegishli transportlar terminal deb nomlanadi
9.3. Intеrmоdаl yеtkаzish tizimi faoliyat yuritishning asosiy tamoilidir
Intermodal tizim faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
• yagona tijorat va huquqiy rejim;
• tizim faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy jihatlarini kompleks hal etish;
• yuklarning harakatini kuzatish, ma‘lumotlarni uzatish va aloqa qilishni
ta‘minlaydigan elektron ma‘lumotlar almashinuvi (EDI) tizimlaridan foydalanish;
• transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining tashkiliy va texnologik jihatdan
birligi, va o‗zaro ta‘siri va muvofiqlashtirilishining yagona shakli, bu birlikni
ta‘minlaydi;
• transport tizimidagi barcha ishtirokchilarning hamkorligi;
• har xil transport turlari uchun transport infratuzilmasini har tomonlama
rivojlantirish.
Tijorat huquqiy rejimining bir xilligi prinsipi quyidagilarni nazarda tutadi:
• transportning barcha turlari bo‗yicha xalqaro transportda yuklarni (xususan,
konteynerlarni) tashish qoidalarini logistika transport tizimi samaradorligining
tanlangan mezonlariga muvofiq
o‗zaro muvofiqlashtirish maqsadida
takomillashtirish;
• bojxona protseduralarini soddalashtirish; • logistika transport tizimining umumiy mezonini hisobga olgan holda ichki
transport uchun yangi yagona transport hujjatlarini ishlab chiqish va amalga oshirish
(umumiy intermodal zanjir transporti, lekin faqat o‗z mamlakatlari hududida
ishlaydi);
• tashqi transport bozorida ishlash uchun xalqaro standartlarga muvofiq standart
tijorat va yuk tashish hujjatlaridan foydalanish.
Intermodal tizim faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy jihatlarini kompleks hal etish
printsipi quyidagilarni nazarda tutadi:
• tranzit yuklarni va tashqi savdo yuklarini xalqaro tashishda tashishning
yagona tarif qoidalarini belgilash;
• logistika transport zanjirining barcha bo‗g‘inlari o‗rtasida yuklarni qattiq
valyutada oqilona taqsimlash usulini ishlab chiqish;
• logistika transport zanjirining har bir bo‗g‘ini uchun xizmatlar sifatini
buzganlik uchun moliyaviy javobgarlik mexanizmini ishlab chiqish. Intermodal
tizimning ishlashi uchun zaruriy shart - bu axborot tizimining mavjudligi, uning
yordamida buyurtma (tashish shartnomasi) bajariladi, ya‘ni yuklarni yetkazib berish
jarayonini oldinga siljitish, unga hamrohlik qilish va yakunlash hisobiga butun
yukni yetkazib berish jarayonini rejalashtirish va boshqarish.
Hozirgi vaqtda turli xil tizimlar jahon amaliyotida keng qo‗llanilmoqda,
ma‘lumotlarning elektron almashinuvi (EDI), ulardan foydalanish darajasi transport
xizmatlarining jahon bozoridagi turli logistika transport tizimlarining raqobatdoshlik
darajasini belgilaydi. Transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining o‗zaro ta‘sirining
yangi shakllarini joriy etish printsipi, ayniqsa, intermodal transport tizimining
ishlashi uchun juda muhimdir, chunki bunday tizimning samaradorligi uning tashkil
etilishiga sezilarli darajada bog‘liqdir. Tizimdagi transport zanjirining barcha
bo‗g‘inlarining o‗zaro ta‘sirining kafili va tashkilotchisi xalqaro tovarlarni yetkazib
berish operatoridir.
Operatorning mavjudligi intermodal transport tizimi faoliyatining tijorat va
huquqiy jihatlari bilan bog‘liq bir qator o‗ziga xos xususiyatlarni belgilaydi:
• xalqaro standartdagi yagona transport hujjati;
• "uydan eshikka" yetkazib berish yoki bitta transport hujjatida nazarda tutilgan
boshqa chegaralar doirasida;
• shartnomani bajarish va yuk xavfsizligi uchun yagona javobgarlik;
• bir martalik yuk stavkasi.
Operatorning mavjudligi transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining tijorat,
huquqiy, tashkiliy, texnologik va moliyaviy-iqtisodiy jihatlardagi o‗zaro ta‘sir
sxemasini belgilaydi (9.3-jadval).
Intermodal transport tizimining transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining
o‗zaro ta‘sir sxemasini ketma-ket markazlashtirilgan, aralashgan alohida
tashishlarda esa ketma-ket deb atash mumkin. Intermodal transport tizimining
asosiy xususiyatlarining mul‘timodal alohida tashish bilan taqqoslaganda tasnifi
jadvalda keltirilgan.
9.3-jadval
Logistik intermodal transport tizimida va aralash alohida transportlarda transport
zanjirlarining o‗zaro ta‘sir sxemasi
Aralashgan
alohida transport
Logistik intermodal transport
tizim
Yuk jonatuvchi
Magistral ekspeditori
Avval ekspeditor
birinchi transport
transport turi
magistral transport
Ikkinchi ko‗rinish
ikkinchi ekspeditor
Transport
Boshqa havolalar
Ekspeditor
transport zanjiri
Yuk qabul qiluvchi
Yuk qabul qiluvchisi
Operator
o‗zaro ta‘sir
- moliyaviy va iqtisodiy o‗zaro ta‘sir
Intermodal
- tijorat va huquqiy
Tashish
-o‗zaro texnik ta‘sir
9.4-jadval
Intermodal transport tizimining asosiy xususiyatlari va aralash alohida transport
Aralashtirilgan alohida transport
belgilari
Intermodal transport tizimining belgilari
Ikki yoki undan ortiq transport turlari
Ekspeditorning etishmasligi Yuk uchun
javobgarlik kamayadi Bir nechta
transport hujjatlari
Yuklarning bir xil stavkasining yo‗qligi
Ishtirokchilar o‗rtasidagi o‗zaro
munosabatlarning izchil sxemasi
Ikki yoki undan ortiq transport turlari
Kattalashtirilgan yuk bo‗linmasi
Operatorning mavjudligi Eshikdan
eshikgacha yoki boshqa chegaralar
ichida Yuklarning yagona stavkasi
Yagona transport hujjati
Yuk uchun yagona javobgarlik va
tashish shartnomasini bajarish transport
zanjirlari orasidagi o‗zaro ta‘sirning
navbatdagi-markazlashtirilgan sxemasi.
Transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining samarali o‗zaro ta‘sirining muhim
printsipi - bu sheriklarning logistika transport tizimidagi rolini anglash asosida
hamkorlik qilishga tayyorligi. Tashish jarayonining ilg‘or texnologiyasidan
foydalanish imkoniyati transport infratuzilmasining rivojlanish darajasi bilan
belgilanadi, uni ikkita asosiy elementga - terminallarga va transport yo‗nalishlariga
bo‗lish mumkin. (9.4-jadval)
Mul‘timodal alohida tashishlarda, qoida tariqasida, transport infratuzilmasini
rivojlantirishga katta e‘tibor beriladi. Logistika transporti tizimida terminallar eng
muhim ahamiyatga ega, chunki bunday tizimning samaradorligi va uning ishlash
imkoniyati (yuk tashish hajmi va yetkazib berish tezligining turli xilligi tufayli)
transport tizimida bo‗sh joy mavjudligiga va materiallar oqimlarini qayta ishlashni
ta‘minlaydigan terminallarning funktsiyalariga bog‘liq. Transport infratuzilmasini
har tomonlama rivojlantirish yuklar (konteynerlar), transport vositalari, yuk ortish
va tushirish mashinalari va mexanizmlari to‗plamlarini standartlashtirishga
asoslangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |