Reja: Yuk jo‗natish va qabul qilish jarayonlarining tashkiliy texnologik

..
7-MAVZU: TRANSPORT VOSITALARI VA ORTISh-TUShIRISh

MEXANIZMLARI IShINI MUVOFIQLAShTIRISh

REJA:

1.Yuk jo‗natish va qabul qilish jarayonlarining tashkiliy texnologik

xususiyatlari.

2. Yuk jo‗natish va qabul qilish jarayonlarining ilmiy-uslubiy asoslari.

3. Pausson turidagi yalpi xizmat ko‗rsatish tizimining tushunchalari, tarkibi va

qonuniyatlari.

Yuklarni yetkazib berishda ishtirok etadigan transport turlari soniga ko‗ra

transport tizimlari quyidagilarga bo‗linadi: bir tipli (unimodal) va ko‗p turli

(mul‘timodal yoki intermodal). O‗z navbatida, ular terminal tizimlariga bo‗linadi.

Tashqi soddaligi va keng qo‗llanilishiga qaramay, transport vositalarining

ishtirokida, tovarlarni uyma-uy yetkazib berishni ta‘minlaydigan bir tipli tizim, Yuklarni yetkazib berishda ishtirok etadigan transport turlari soniga ko‗ra

transport tizimlari quyidagilarga bo‗linadi: bir tipli (unimodal) va ko‗p turli

(mul‘timodal yoki intermodal). O‗z navbatida, ular terminal tizimlariga bo‗linadi.

Tashqi soddaligi va keng qo‗llanilishiga qaramay, transport vositalarining

ishtirokida, tovarlarni uyma-uy yetkazib berishni ta‘minlaydigan bir tipli tizim,
tovarlarni qabul qilish, katta yuklarni shakllantirish, ayniqsa terminal tizimi

sharoitida yuk ko‗tarish bosqichlarida turli xil sig‘imli avtoulovlar va

avtoulovlarning ishlashi bilan murakkablashadi.

Buning uchun tortish tizimlari, mini-terminal tizimlari va boshqalar kabi

zamonaviy transport texnologiyalaridan foydalanish talab etiladi.

Unimodal tashish, qoida tariqasida, dastlabki va oxirgi manzil o‗rtasida oraliq

saqlash yoki yuk tashish punktlari bo‗lmagan hollarda, transportning bir turi bilan

amalga oshiriladi. Ushbu holatlarda transportni tanlashda ular odatda yukning turi

va hajmi, yetkazib berish muddati va transport xarajatlari bilan boshqariladi.

Shunday qilib, katta tonnajli yuklar bilan temiryo‗l transportidan, kichik partiyalarni

qisqa masofalarga, avtomobil transportidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Unimodal (bir tipli) transport, transportning bir turi, masalan, avtomobil orqali

amalga oshiriladi. Odatda logistika zanjirining dastlabki va yakuniy transport

nuqtalari (ZLS) oraliq saqlash va yuklarni tashish operasiyalarisiz ko‗rsatilganda

qo‗llaniladi. Bunday transportda transport turini tanlash mezonlari sifatida odatda

yuk turi, yuk tashish hajmi, yukni ZLS (iste‘molchi) ga yetkazib berish vaqti va

transport xarajatlari kiraditovarlarni qabul qilish, katta yuklarni shakllantirish, ayniqsa terminal tizimi

sharoitida yuk ko‗tarish bosqichlarida turli xil sig‘imli avtoulovlar va

avtoulovlarning ishlashi bilan murakkablashadi.

Buning uchun tortish tizimlari, mini-terminal tizimlari va boshqalar kabi

zamonaviy transport texnologiyalaridan foydalanish talab etiladi.

Unimodal tashish, qoida tariqasida, dastlabki va oxirgi manzil o‗rtasida oraliq

saqlash yoki yuk tashish punktlari bo‗lmagan hollarda, transportning bir turi bilan

amalga oshiriladi. Ushbu holatlarda transportni tanlashda ular odatda yukning turi

va hajmi, yetkazib berish muddati va transport xarajatlari bilan boshqariladi.

Shunday qilib, katta tonnajli yuklar bilan temiryo‗l transportidan, kichik partiyalarni

qisqa masofalarga, avtomobil transportidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Unimodal (bir tipli) transport, transportning bir turi, masalan, avtomobil orqali

amalga oshiriladi. Odatda logistika zanjirining dastlabki va yakuniy transport

nuqtalari (ZLS) oraliq saqlash va yuklarni tashish operasiyalarisiz ko‗rsatilganda

qo‗llaniladi. Bunday transportda transport turini tanlash mezonlari sifatida odatda

yuk turi, yuk tashish hajmi, yukni ZLS (iste‘molchi) ga yetkazib berish vaqti va

transport xarajatlari kiradi
9.2 Intermodal yetkazib berish tizimi

Tovarlarni yetkazib berishning intermodal tizimi unimodalga qaraganda ancha

murakkab - ayniqsa xalqaro transportda - transport infratuzilmasini yetkazib berish

va rivojlantirishning tijorat, huquqiy, moliyaviy, iqtisodiy, tashkiliy va texnik

jihatlarini hal qilish nuqtai nazaridan logistika yetkazib berish tizimining bir

variantidir.

Intermodal tizim - yuklarni egasining ishtirokisiz transportning bir turi bilan

boshqasiga yuk ortish punktlarida yuklarni o‗tkazish bilan bitta transport hujjati

bo‗yicha yuklarni bir nechta transport turlari orqali yetkazib berish tizimi, uni

amalga oshirishda ishtirok etayotgan tashuvchilar nomidan yuk tashuvchi bilan yuk

tashish shartnomasi tuziladi.

Shartnoma tovarlarni tashishga qabul qilingan paytdan boshlab tuzilgan

hisoblanadi, bu jo‗natuvchi va transport tashkilotining imzosi va ikkinchisining

kalendar shtampi bilan tasdiqlanadi. Yukni yetkazib berish muddati transportning

har bir turi uchun amaldagi qoidalarga muvofiq uni har bir tashuvchi tomonidan

yetkazib berishning umumiy vaqti asosida hisoblanadi. Har bir tashuvchi yukni

jo‗natuvchidan yoki boshqa tashuvchidan qabul qilingan paytdan boshlab,

transportning qo‗shni turiga topshirilgunga qadar yoki qabul qiluvchiga berilgunga

qadar javobgar bo‗ladi.

Intermodal tashish deganda bir xil transport birligida yoki transport

vositalarida ortiqcha yuklanmasdan bir nechta transport turlarini ketma-ket tashish

tushuniladi. Transportning boshqa turiga o‗tishdagi yuk. Ex. intermodal

texnologiyalarning iz turlari: Ferry crossings, treyler, konteyner, partiyalar, daryo-
dengiz tizimlari, temiryo‗l transporti keskin keng yo‗l bilan. Qayta yuklamasdan iz

qoldiradigan texnologiyalar, afzalligi:

1) yuk tashish punkti va yetkazib berish vaqtini qisqartirish.

2) qayta yuklash ishlari olib tashlanganligi sababli ish haqi va yuk ortishtushirish operasiyalari narxini kamaytirish;

3) qayta yuklash mexanizmlariga ehtiyoj kamayadi;

4) yukning xavfsizligi va sifatini yaxshiroq ta‘minlash;

5) yaxshilanadigan tr-turlarining o‗zaro ta‘siri

Kamchiliklari:

1) transport vositalarining yuk ko‗tarish qobiliyati pasayadi

2) komplekslarning alohida afzalligi, xususan, to‗shaklarning ixtisoslashuvi

zarur)

3) yuk ortilgan yuk uchun joylar yaratish kerak

4) intermodal transport uchun qurilish uskunalari narxi odatiy transport

vositalarining narxidan yuqori.

Intermodal tizimning misoli - bu xalqaro savdo tovarlarini Transsibir temir

yo‗li bo‗ylab katta konteynerlarda tashish.Ushbu logistik intermodal transport

tizimining mohiyati logistika transporti va texnologik zanjirining barcha

bo‗g‘inlarining birligidan iborat bo‗lib, yagona operator nazorati ostida yagona yuk

tashish hujjati ostida tovarlarni dunyoning barcha chekkalariga yetkazib berishni

ta‘minlaydi.

Operator rahbarligi ostida amalga oshiriladigan yuklarni intermodal (integral)

mul‘timodal transportini "eshikdan eshikka" yagona yuk tashish stavkasi yordamida

bitta transport hujjati yordamida chaqirish odat tusiga kirgan.

" Intermodal - bu yuklarni bir nechta transport turlari bilan tashish, bu yerda

tashuvchilarning biri bitta jo‗nash punktidan bir yoki bir nechta yuk ko‗tarish

punktlari orqali belgilangan manzilgacha yetkazib berishni to‗liq tashkil qiladi va

transport uchun javobgarlik taqsimotiga qarab hujjatlar har xil transport turlariga

beriladi.

338
Mul‘timodal - agar transportni tashkillashtiruvchi shaxs bitta transport

hujjatini rasmiylashtirishda ishtirok etadigan transport turlari sonidan qat‘i nazar,

unga butun marshrut bo‗yicha javobgar bo‗ladi.

So‗nggi yillarda transport texnologiyasi, ayniqsa ko‗p va intermodal tashish

uchun logistika zanjirlari va kanallarida yuk terminal komplekslaridan foydalanish

bilan bog‘liq. Shuning uchun tegishli transportlar terminal deb nomlanadi

9.3. Intеrmоdаl yеtkаzish tizimi faoliyat yuritishning asosiy tamoilidir

Intermodal tizim faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

• yagona tijorat va huquqiy rejim;

• tizim faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy jihatlarini kompleks hal etish;

• yuklarning harakatini kuzatish, ma‘lumotlarni uzatish va aloqa qilishni

ta‘minlaydigan elektron ma‘lumotlar almashinuvi (EDI) tizimlaridan foydalanish;

• transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining tashkiliy va texnologik jihatdan

birligi, va o‗zaro ta‘siri va muvofiqlashtirilishining yagona shakli, bu birlikni

ta‘minlaydi;

• transport tizimidagi barcha ishtirokchilarning hamkorligi;

• har xil transport turlari uchun transport infratuzilmasini har tomonlama

rivojlantirish.

Tijorat huquqiy rejimining bir xilligi prinsipi quyidagilarni nazarda tutadi:

• transportning barcha turlari bo‗yicha xalqaro transportda yuklarni (xususan,

konteynerlarni) tashish qoidalarini logistika transport tizimi samaradorligining

tanlangan mezonlariga muvofiq

o‗zaro muvofiqlashtirish maqsadida

takomillashtirish;

• bojxona protseduralarini soddalashtirish; • logistika transport tizimining umumiy mezonini hisobga olgan holda ichki

transport uchun yangi yagona transport hujjatlarini ishlab chiqish va amalga oshirish

(umumiy intermodal zanjir transporti, lekin faqat o‗z mamlakatlari hududida

ishlaydi);

• tashqi transport bozorida ishlash uchun xalqaro standartlarga muvofiq standart

tijorat va yuk tashish hujjatlaridan foydalanish.

Intermodal tizim faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy jihatlarini kompleks hal etish

printsipi quyidagilarni nazarda tutadi:

• tranzit yuklarni va tashqi savdo yuklarini xalqaro tashishda tashishning

yagona tarif qoidalarini belgilash;

• logistika transport zanjirining barcha bo‗g‘inlari o‗rtasida yuklarni qattiq

valyutada oqilona taqsimlash usulini ishlab chiqish;

• logistika transport zanjirining har bir bo‗g‘ini uchun xizmatlar sifatini

buzganlik uchun moliyaviy javobgarlik mexanizmini ishlab chiqish. Intermodal

tizimning ishlashi uchun zaruriy shart - bu axborot tizimining mavjudligi, uning

yordamida buyurtma (tashish shartnomasi) bajariladi, ya‘ni yuklarni yetkazib berish

jarayonini oldinga siljitish, unga hamrohlik qilish va yakunlash hisobiga butun

yukni yetkazib berish jarayonini rejalashtirish va boshqarish.

Hozirgi vaqtda turli xil tizimlar jahon amaliyotida keng qo‗llanilmoqda,

ma‘lumotlarning elektron almashinuvi (EDI), ulardan foydalanish darajasi transport

xizmatlarining jahon bozoridagi turli logistika transport tizimlarining raqobatdoshlik

darajasini belgilaydi. Transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining o‗zaro ta‘sirining

yangi shakllarini joriy etish printsipi, ayniqsa, intermodal transport tizimining

ishlashi uchun juda muhimdir, chunki bunday tizimning samaradorligi uning tashkil

etilishiga sezilarli darajada bog‘liqdir. Tizimdagi transport zanjirining barcha

bo‗g‘inlarining o‗zaro ta‘sirining kafili va tashkilotchisi xalqaro tovarlarni yetkazib

berish operatoridir.

Operatorning mavjudligi intermodal transport tizimi faoliyatining tijorat va

huquqiy jihatlari bilan bog‘liq bir qator o‗ziga xos xususiyatlarni belgilaydi:
• xalqaro standartdagi yagona transport hujjati;

• "uydan eshikka" yetkazib berish yoki bitta transport hujjatida nazarda tutilgan

boshqa chegaralar doirasida;

• shartnomani bajarish va yuk xavfsizligi uchun yagona javobgarlik;

• bir martalik yuk stavkasi.

Operatorning mavjudligi transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining tijorat,

huquqiy, tashkiliy, texnologik va moliyaviy-iqtisodiy jihatlardagi o‗zaro ta‘sir

sxemasini belgilaydi (9.3-jadval).

Intermodal transport tizimining transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining

o‗zaro ta‘sir sxemasini ketma-ket markazlashtirilgan, aralashgan alohida

tashishlarda esa ketma-ket deb atash mumkin. Intermodal transport tizimining

asosiy xususiyatlarining mul‘timodal alohida tashish bilan taqqoslaganda tasnifi

jadvalda keltirilgan.

9.3-jadval

Logistik intermodal transport tizimida va aralash alohida transportlarda transport

zanjirlarining o‗zaro ta‘sir sxemasi

Aralashgan

alohida transport

Logistik intermodal transport

tizim

Yuk jonatuvchi

Magistral ekspeditori

Avval ekspeditor

birinchi transport

transport turi

magistral transport

Ikkinchi ko‗rinish

ikkinchi ekspeditor

Transport

Boshqa havolalar

Ekspeditor

transport zanjiri

Yuk qabul qiluvchi

Yuk qabul qiluvchisi

Operator

o‗zaro ta‘sir

- moliyaviy va iqtisodiy o‗zaro ta‘sir

Intermodal

- tijorat va huquqiy

Tashish

-o‗zaro texnik ta‘sir

9.4-jadval

Intermodal transport tizimining asosiy xususiyatlari va aralash alohida transport

Aralashtirilgan alohida transport

belgilari

Intermodal transport tizimining belgilari

Ikki yoki undan ortiq transport turlari

Ekspeditorning etishmasligi Yuk uchun

javobgarlik kamayadi Bir nechta

transport hujjatlari

Yuklarning bir xil stavkasining yo‗qligi

Ishtirokchilar o‗rtasidagi o‗zaro

munosabatlarning izchil sxemasi

Ikki yoki undan ortiq transport turlari

Kattalashtirilgan yuk bo‗linmasi

Operatorning mavjudligi Eshikdan

eshikgacha yoki boshqa chegaralar

ichida Yuklarning yagona stavkasi

Yagona transport hujjati

Yuk uchun yagona javobgarlik va

tashish shartnomasini bajarish transport

zanjirlari orasidagi o‗zaro ta‘sirning

navbatdagi-markazlashtirilgan sxemasi.

Transport zanjirining barcha bo‗g‘inlarining samarali o‗zaro ta‘sirining muhim

printsipi - bu sheriklarning logistika transport tizimidagi rolini anglash asosida

hamkorlik qilishga tayyorligi. Tashish jarayonining ilg‘or texnologiyasidan

foydalanish imkoniyati transport infratuzilmasining rivojlanish darajasi bilan

belgilanadi, uni ikkita asosiy elementga - terminallarga va transport yo‗nalishlariga

bo‗lish mumkin. (9.4-jadval)

Mul‘timodal alohida tashishlarda, qoida tariqasida, transport infratuzilmasini

rivojlantirishga katta e‘tibor beriladi. Logistika transporti tizimida terminallar eng

muhim ahamiyatga ega, chunki bunday tizimning samaradorligi va uning ishlash

imkoniyati (yuk tashish hajmi va yetkazib berish tezligining turli xilligi tufayli)

transport tizimida bo‗sh joy mavjudligiga va materiallar oqimlarini qayta ishlashni

ta‘minlaydigan terminallarning funktsiyalariga bog‘liq. Transport infratuzilmasini

har tomonlama rivojlantirish yuklar (konteynerlar), transport vositalari, yuk ortish

va tushirish mashinalari va mexanizmlari to‗plamlarini standartlashtirishga

asoslangan.