Reja: Yonilg`ilarning xossalari va ularning turlari. Yonilg`ilarning klassifikatsiyasi va element tarkibi. Yonilg`ilarning yonishi va issiqlik berishi. Yonilg`ilarning yonishi uchun kerakli havo miqdori

2. Yonilg`ilarning klassifikatsiyasi va element tarkibi

Yonilg`ilar yonuvchi va yonmaydigan kismlardan tashkil topgan. Yonuvchan kismiga xar xil organik birikmalar yigindisidan iborat bulib, unga uglerod, vodorod, kislorod, azot va oltingugurt birikmalari kiradi. Yonmaydigan (ballast) kismi esa mineral aralashmalardan iborat bulib, uni tarkibi chukindi va namlik (xavo buglari) dan iborat.

Yonilg`i sifatining asosiy kursatkichi, ularning mikdorida yonuvchi moddalarning elementor joylashishi xisoblanadi.( missasiga nisbatan % xisobida).
Uglerod S- yonilg`ining asosiy kismini tashkil kiladi. Uning mikdori oshishi natijasida yonilg`ining issiklik berishi sifati osha boradi.Uglerod mikdori asosan yonilg`ilarning markasiga karab 50%dan 97% gacha buladi.
Vodorod N – ugleroddan keyin ikkinchi urinda bulib, uning mikdori 25% gacha bulishi mumkin, lyokin u tuligicha yenganda uglerodga karaganda 4 marta kup issiklik beradi.
Kislarod O- fakatgina ichki ballast xisoblanib, yenmaydi, issiklik xam bermaydi, uning mikdori 0,5 … 43% gacha bulishi mumkin.
Azot N - ichki ballast xisoblanib, yenmaydi, issiklik xam bermaydi, Uning mikdori 0,5… 1,5 % gacha buladi.
Oltingugut S - yenganda oz mikdorda issiklik beradi, ammo eng keraksiz modda xisoblanadi.
Uning yonishi natijasida SO₂ va SO₃ oltingugut angidridlari ajralib chikadi, zaxarlovchi gaz chikaradi, xamda metallarning yuzasining eanglashiga olib keladi.
Chukindilar A - yenmaydigan kattik moddalar safiga kiradi,va yonilg`i tulik yengandan keyin kolgan kismi xisoblanadi. Bu juda xam keraksiz, zararli kism xisoblanib, dvigatellarning krivoship-shatun mexanizimlarining tez yeyilishiga olib keladi.
Tarkibida chukindilar kup bulgan yonilg`ining issiklik berishi kamayadi , yonish jarayoni syokinlashadi.
Namlik W - keraksiz, yenmaydigan moddalar safiga kiradi , issiklikning bir kismi uni buglatishga sarflanib, xarorat pasayadi. Xavoning xarorati past xolatlarda esa umuman katta zarar yetkazib, detallarni eanglashga olib keladi.
Mineral kushimchalar asosan ichki va tashki kushimchalardan iborat buladi. Ichki kushimcha asosan yonilg`ining ximiyaviy tarkibida bulsa, tashki kushimcha esa yonilg`ilarni tashiganda, saklaganda, foydalanish davomida atrof muxitdan kushiladi.
Ishchi yonilg`ining elementar tarkibi kuyidagicha buladi.
C i + H i + O i + N i + S i + A i + W i = 100 %
Yonilg`ini 105 s xaroatda kizdirilgandan keyin xavo buglari chikib ketgandan keyingacha kuruk massasi kuyidagicha kurinishda buladi.
S k + N k + O k + N k + S k + A k = 100 %
Tozalangan , ishlatishga tayer yonilg`ining tarkibi kuyidagicha ifodalanadi.
S x + N x + O x + N x = 100 %
Gaz kurinishidagi yonilg`ilarda esa uning yonuvchi kismiga uglerod oksida (11) SO metan SN va boshka uglevodorodlar (SpN) dan tashkil topgan. Gazsimon yonilg`ilarni yenmaydigan kismiga azot N 1 uglekisliy gaz SO<sub>2</sub> , Oltingugurt oksidi SO <sub>2</sub> Kislorod O<sub>2</sub> va suv buglari H <sub>2</sub> O kiradi.
Gazsimon yonilg`ilarning asosiy issiklik berish baxosini metan va ogir uglevodorodlar tashkil kiladi.