Reja: Yog` kislotalarining elementar tarkibi, lipidlar tarkibidagi yog` kislotalari

Yog` kislotalari molekulalari strukturasi
Yog` kislotalari molekulasida RCOOH ikki xil struktura qismi kuzatiladi: karboksil guruhi COOH va uglevodorod radikali R.
Karboksil guruhi o`z tarkibida gidroksil (OH) va karbonil (C=O) guruhchalari borligi bilan xarakterlanadi. Karbonil guruhining elektrofil kislorodi kislota molekulasining qo`shni qismi bog`lari elektronlarini o`ziga tortadi. Bunday tortishuv natijasida kovalent bog`larning elektron buluti siljishi sodir bo`ladi.
Bunday o`zgarishni quyidagicha tasvirlab ko`rsatish mumkin:
(I)
Karboksildagi vodorodni kislorod bilan bog`lab turgan elektronlar juftining buluti kislorod tomonga siljiydi. Shu sababli karboksildagi O-N kovalent bog`ining xarakteri birmuncha o`zgarib, undagi vodorodning ionizatsiyalanishga moyilligi oshadi. Ma`lum sharoitlarda (tashqi polyarizatsiyalovchi omillar ta`siri, qizdirish) karboksil guruhidagi vodorod karboksilning boshqa qismi bilan ion bog`i orqali bog`langan holga o`tishi mumkin. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin:
(II)

Karboksil guruhining (I) formulada ko`rsatilgan holdagi strukturasi psevdokislota holidagi sturktura, (II) formulada ko`rsatilgan strukturasi esa haqiqiy kislota holidagi struktura deb ataladi. (II) formulada ko`rsatilgan karboksil strukturasidan yog` kislotasining elektrolitik dissotsiatsiyasi yaqqol ko`rinib turibdi. Bunda proton ajralib chiqib, haqiqiy kislotalik xossalari namoyon bo`ladi:

(III)

Bunda CH₃-(CH₂)_n –CO (yoki R-CO) ko`rinishdagi kislota qoldig`iga atsil guruhi (yoki atsil) deb aytiladi. CH₃- (CH₂)_n – kislotaning uglevodorod radikali.

Psevdokislota strukturasi holatidagi gidroksil va karbonil kislorodlarining uglerod atomi bilan bo`lgan bog`lari uzunligi bir xil emas. Masalan, chumoli kislotasining assotsiatsiyalanmagan molekulasida C=O bog`lanish orasidagi masofa 0,1245 nm bo`lsa, uglerod atomining gidroksil kislorodi bilan bo`lgan bog`lanishi uzunligi (C-O) 0,1312 nm ga teng. O-H bog`lanishi uzunligi esa 0,095 nm ga teng (mustahkam bog`lanish).
Haqiqiy kislota strukturasida esa gidroksil va karbonil kislorodlarining uglerod atomi bilan bo`lgan bog`lari uzunligi deyarli bir xil bo`ladi, chunki bu kislorod atomlariga nisbatan vodorod ionli bog`lanish orqali bir xil munosabatda bo`ladi. Masalan, natriy formiat molekulasidagi C=O va C-O bog`lar uzunligi 0,127 nm ga teng, bu bog`lar orasidagi burchak kattaligi esa 124,18 ga teng.
Psevdokislota holatidagi karboksilning strukturasi modeli quyidagi tasvirda ko`rsatilgan (1-rasm):