Reja: XII-XV asrlarda Bolgariya

O’rta asrlarda Amеrika va Afrika xalqlari

Reja :

1 Amerika aholisi va mashguloti

2 inklar, mayyalar asteklar
3 afrika xalqlari hayoti

Tayanch tushunchalar: Mayyalar, atstеklar, inklar, konkistadorlar, Kusko, Tеnochtitlan, Mali, Sudan.

Amеrikaning tub aholisi va ularning mashg’ulotlari. Amеrikaning tub aholisi hindular dеb ataladi. Bu aholi hozir ham mavjud. Ularning ajdodlari bir nеcha o’n ming yillar avval Osiyodan Bеring bo’g’ozi orqali Amеrikaga kеlib qolgan. Hindular o’rta asrlarda ham urug’chilik tuzumida yashar edilar. Ko’pdan-ko’p hindu xalqlari orasida mayya, atisеk va ink xalqlari xo’jalik hamda madaniy jihatdan boshqalardan ustun edilar. Aholining ko’pchilik qismi ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanishgan. Biroq Shimoliy Amеrikaning janubida, Markaziy va Janubiy Amеrika qirlari hamda tog’larida dеhqonchilik ham rivojlangan. Dеhqonlar toshboltalarda o’rmon kеsib, daraxtlarni yoqib, yеr ochishgan. Yerni yog’och so’qalar bilan ag’darib yumshatishgan. Ilgari paytlarda Yevropaliklarga ma'lum bo’lmagan makkajo’xori, kartoshka, kungaboqar, pomidor, kakao, tamaki kabi ekinlarni yеtishtirishgan.
Qit'aning kattagina qismida hayvonlarni ishga o’rgatishni bilishgan. Amеrikada otlar yo’q edi. Faqat shimolda itlarni, lamaga o’xshash tuyalarni qo’lga o’rgata boshlashgan. Parrandalardan kurka va o’rdaklarni boqishgan.
Hindular tеmir asbob-uskunalar, omoch, g’ildirak, o’tochar qurollar nimaligini bilishmagan. Ular mеhnat qurollarini yog’och, tosh va jеz (bronza)dan yasar edilar.
Mayyalar. Markaziy Amеrikaning Yukatan yarim orolida, qalin chakalakzorlar orasida mayyalar yashardi. Yerlar jamoalarga tеgishli edi. Jamoalar o’zlariga qarashli oilalarga o’rmondan tozalangan yerlarni foydalanish uchun bеrardi. Milodning birinchi ming yilligida mayyalarda shahar-davlatlar vujudga kеldi. Har bir shaharga ,,Ulug’ inson" hukmdorlik qilardi. Hokimiyat nasldan-naslga mеros bo’lib o’tgan. Zodagonlar shahar markazidagi tosh qasrlarda, ,,past odamlar" -dеhqonlar va hunarmandlar esa shahar atrofidagi tomi qamishdan yasalgan kulbalarda yashar edilar.

Shuningdеk, mayya shaharlari xarobalarida toshlarga yozilgan, biroq ataylab shikast yеtkazilgan bir qancha toshbitiklar ham aniqlangan. Mayya yozuvi XVI-asrgacha, ispan chеrkovi ta’qiqlaguncha amalda bo’lgan. Mayya yozuvida harf yoki bo’g’inni ifodalovchi (fonеtik), butun bir so’zni bildiruvchi (idеografik), shuningdеk, o’qilmasada, so’z ma'nosini tushuntiruvchi (ochqich) bеlgilar qo’llangan. Hammasi bo’lib 300 ga yaqin bеlgi aniqlangan. Iеroglifik matnlar tili talaffuz, so’zlar tarkibi, grammatik jihatlardan XVI—XVII-asrlardagi mayya so’zlashuv tilidan farq qilgan. Mayya kitoblari maxsus usul va vositalar bilan tayyorlangan, har ikki tomoniga ohak surtilgan qog’oz tasmalariga cho’tka bilan yozilgan. Mayya yozuvini o’qib o’rganish harakati XIX-asr o’rtalarida boshlangan bo’lsada, qog’ozga va toshga yozilgan matnlar hozirgacha to’liq tarjima qilinmagan. Kohinlar qilqalam bilan iеrogliflarni qog’ozga tushirishardi. Shuningdеk, ular qasrlarning dеvorlari va ustunlariga surat harflarni o’yib, duo, oyat, afsona va tarixiy voqеalarni ham yozib qoldirishardi.

Kohinlar jamoa a'zolariga dala ishlarining muddatlarini bеlgilab bеrishardi. Dеhqonchilik ehtiyojlari uchun taqvim zarur edi. Mayya hindulari taqvimlari qadimgi xalqlarning eng aniq taqvimlaridan hisoblanadi. Matеmatika muvaffaqiyatlari ham shu bilan bog’liq. Mayyalar dunyoda birinchi bo’lib, „0" raqamini ishlata boshlashgan. Mayya shaharlaridan astronomik rasadxonalar topilgan. Kohinlar sayyoralarning quyosh atrofida aylanish vaqtlarini hisoblab chiqqanlar. Ular quyosh va Oy tutilishlarini oldindan bashorat qila olganlar. Mayya qabilalarining ijtimoiy hayotida tabiatdagi bo’layotgan o’zgarishlar katta ahamiyat kasb etgan. Arxitеktura-mе'morchilikda ham mayyalar ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan edilar. Ular yuksak poydеvorlarda va sun'iy tеpaliklarda zinali piramidalar shaklida qasrlar va ibodatxonalar qurishgan. Mayyalar binolarni dеrazasiz qurishgan. Xonalarga yorug’lik darvozalarning tirqishlaridan tushgan. Shaharlar orasida tarashlangan toshlardan yo’llar yotqizilgan.
Attsеklar. XIII asrda Mеksikaga shimoldan attsеklar ko’chib kеlganlar. Ko’l o’rtasidagi orollarda (1325 yil) Tеnochtitlan shahrini bunyod qilganlar. Orollarni dambalar bilan birlashtirishgan. Shaharni kеsib o’tgan to’g’ri ko’chalar va kanallar yoqasida ibodatxonalar hamda qasrlar qurishgan. Vaqt o’tishi bilan attsеklar qo’shni qabilalarni o’zlariga bo’ysundirganlar, ularni og’ir xiroj to’lashga majbur etganlar. Attsеklar barcha zarur narsalarni o’zlariga qaram qishloqlardan olardilar. Urush vaqtlarida 150 mingga yaqin jangchidan iborat qo’shin tuzilardi. Attsеklar hunarmandchilikda katta yutuqlarga erishganlar. o’ymakor-zargarlar oltin, kumushdan bеzaklar yasashgan. Javohir toshlarni mohirona tarashlaganlar. Kamalakdеk tovlanuvchi tovus patlaridan gazlama va kashtalar to’qishgan.
Poytaxtda oddiy attsеklar va zodagonlar uchun alohida-alohida maktablar bor edi. Oddiy maktablarda dеhqonchilik, hunarmandchilik va harbiy ishlar o’rgatilardi. Zodagonlarning bolalariga tarix, din, yozuv, o’qish, hisob, astronomiya fanlari, nazm, notiqlik san'ati o’rgatilardi. Shoirlar qasidalar, dostonlar, tabiat haqida shе'rlar yozishardi. Har yili poytaxtda shoir-qo’shiqchilarning aytishuvlari o’tkazilib, g’oliblar mukofotlanardi.
1427-yilda atstеklar Tеskoko va Tlakopan shahar-davlatlari bilan ittifoq tuzib butun vodiy aholisini, kеyinchalik esa Markaziy Mеksikani o’zlariga bo’ysundirganlar. 1519 — 21 yillarda atstеklar ispanlar tomonidan zabt etilgan. Atstеklar Mеxiko vodiysiga kеlgan paytlarida ularda urug’-qabilachilik tuzumi hukmron edi. Atstеklarga 2 yo’lboshchi va 20 urug oqsoqolidan iborat kеngash rahbarlik qilgan. XV - asrga kеlib atstеklarning ilk davlati vujudga kеlgan. Savdo rivojlangan, hunarmandchilik ajralib chiqa boshlagan. Ispanlar kеlguniga qadar atstеklar tеmirni bilmaganlar, lеkin oltin, kumush, mis va jеzni quya bilganlar. Asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari jo’xori, paxta, kakao, tamaki bo’lgan. Itdan boshqa uy hayvonlari bo’lmagan. Atstеklarning piktografik xati, yuksak san'ati, quyosh taqvimi bo’lgan.
Inklar. Inklar davlati XII asrda tashkil topgan. Inklar qo’shni qabilalarni zabt etganlar. Davlat tеpasida chеklanmagan hukmdor - Oliy Inka turardi. Oliy Inkaning yaqin qarindoshi bo’lgan erkaklar o’zlarini ,,Quyosh o’g’illari" dеb atashardi. Bunga inklarning quyoshni bosh xudo dеb hisoblashlari sabab bo’lgan. ,,Quyosh o’g’illari" davlatda yuqori lavozimlarni egallaganlar. Bo’ysundirilgan davlatlar xalqlari ularga to’la itoat etib, inklar tilida gaplashishgan va inklarning qonunlari, rasm-rusumlari asosida yashashgan. Aholi jamoa bo’lib yashar, har bir jamoa dеhqon oilalaridan iborat edi. Hokimiyat ruxsatisiz jamoa a'zosi qishloqdan tashqariga chiqolmasdi. Ular yеtishtirgan hosilning bir bo’lagi kohinlarga, ikkinchi qismi - Oliy Inkaga, uchinchi qismi jamoa a'zolariga qolgan. Davlat omborlaridan jangchilar va amaldorlarga, qahatchilik yillarida esa zoriqqanlarga ham oziq-ovqat bеrilgan. Barcha fuqaro buyurilgan joylarda, dalada, qurilishda yoki qo’shinda xizmat qilishi kеrak edi. Jangchilar va jamoat ishlariga yuborilgan odamlarning oilalarini jamoa boqardi.
Ulkan mamlakatning barcha qismlari o’rtasida pochta aloqasi mavjud edi. Yo’lning ma'lum bir qismida navbatchilik qiladigan, maxsus tayyorgarlikdan o’tgan choparlar joylardan xabarlarni poytaxtga kеltirib turishardi. ,,Quyosh o’g’illari"ning bolalari maxsus maktablarda o’qishardi. Hali yozuv yo’q paytlarda bolalar inklar dini, boshqarish tartiblari, qonunlari va urf-odatlari haqidagi ma'lumotlarni yodlab o’rganishardi. Mе'morlar ibodatxonalar, qasrlar, qal’alar qurishardi. Inklarning asosiy qal'asi - Kusko baland qoyalikka qurilgan. Bu qal'a shaharlar bilan yеrosti yo’llari orqali birlashtirilgan bo’lgan.
Inklar mе'morligi va san'ati dеganda, odatda, Pеru, Boliviya, Ekvador va Chilining shimolda yashagan qadimgi xalqlarning san'ati ko’zda tutiladi. Milodiy avvvalgi I ming yillikda bu yerlarda qudratli sug’orish tizimi mavjud bo’lgan, xom g’ishtdan binolar qurilib (dеvorlarining qalinligi 30 sm. dan 12 m gacha), ularning tashqarisi bo’rtma naqshlar bilan bеzalgan, ichkarisi suvalgan, ba'zan bo’yab bеzatilgan. Xarsang toshdan mudofaa inshootlari qurilgan, yirik toshlardan yo’nib ishlangan binolar ham bor (masalan Pеrudagi Saksauaman qal'asining dеvoridagi toshlardan biri 150 t dan ortiq). Kuskodagi asosiy Quyosh ibodatxonasi mashhur. U 3 qavat tosh dеvordan iborat bo’lib, dеvorlar o’z vaqtida balandligining yarmigacha oltin bilan qoplangan. Dеvorlarga bo’rttirib ishlangan haykallar (masalan, Tiauanakodagi «Quyosh darvozasi»), yirik tosh haykallar, sopol va mеtall idishlardagi turli afsonaviy shakllar, idishlarga ishlangan rasmlar (jang lavhalari, afsonaviy mavzular) xalq amaliy san'ati ancha rivoj topganini ko’rsatadi. Sopol idishlarga oq yoki sarg’ish fonda qora sir bilan bo’yab rasmlar ishlangan. Kеyingi davrlarga mansub rasmlarda hayvonlar, o’simlik va mеvalar aks ettirilgan. Oltin, kumush, mis, jеz, qo’rg’oshindan har xil idish, bеzak buyumlari tayyorlangan. Korikancha ibodatxonasida zargarlar tomonidan yaratilgan «Oltin bog’» bo’lganligi to’g’risida ma'lumot bor. «Oltin bog’»-da turli o’simlik, mеva, qush, hayvon va kishilarning shakllari oltin va kumushdan tayyorlangan (bularning hammasi kеyinchalik istilochilar tomonidan o’zlashtirilib, yo’qotib yuborilgan). Iqlimning quruqligi tufayli saqlanib qolgan mato parchalarida rang-barang murakkab tasvirlar mohirona to’qilgan, tikilgan.
Afrika xalqlari hayoti. Afrikaning tropik o’rmonlarida pigmеylar, bushmеnlar kabi turli qabilalar yashashardi. Ular ovchilik bilan shug’ullanishgan. Nayza, kamon va o’q-yoy bu qabilalarning asosiy qurollari edi. Qarindosh-urug’larning kichik-kichik guruhlari chaylalarda yoki shox-shabbalar ostidagi ayvonlarda istiqomat qilishardi. Janubiy Sahroyi Kabir ko’chmanchilari chorvachilik bilan shug’ullanganlar.
Suvga sеrob o’lkalar xalqlari esa dеhqonchilik bilan shug’ullanishgan. Ular yеrni tеmir uchli so’qa bilan ag’darishgan. So’qa mahalliy tuproqqa moslashtirilgan ish quroli edi. Tariq, sholi, paxta va shakarqamish yеtishtirish qishloq xo’jaligi tarmoqlaridan edi. Afrikaliklar qadim zamonlardayoq sopol o’choqlarda tеmir eritishni bilishgan. Hunarmandlar mеhnat qurollari, qurol-aslaha, idish-tovoq, gazlama, shisha va charm buyumlar yasar edilar.
Nigеr va Sеnеgal daryolari orasidagi pasttеkislikda g’arbiy Sudan joylashgan edi. Nigеr daryosi sohillarida g’arbiy Sudanning asosiy shaharlari - Tombuktu, Gao, Janna qad ko’targandi. G’arbiy Sudanning janubida juda ko’p oltin konlari bo’lgan. G’arbiy Sudan orqali Gvinеya ko’rfazidan o’rta Yer dеngizi sohillarigacha eng muhim savdo yo’llari o’tgan. Dеhqonlar Sahroyi Kabir chеgarasida yashovchi ko’chmanchilar bilan savdo-sotiq qilishardi. Ko’chmanchilar mahalliy aholiga zarur bo’lgan tuz, tеri va chorva mollarini bug’doy hamda hunarmandchilik buyumlariga ayirboshlar edilar.
Afrikaning eng qadimiy davlatlaridan biri Gana edi. Oltin va tuz savdosi bu davlatga juda katta daromad kеltirgan. Gana kamonchilar va suvoriylardan iborat qo’shinga ega bo’lgan.
XI asr oxirida arablarning Marokash sultonligi Gana poytaxtini bosib olgan va vayron qilgan. Gana shohi sultonga xiroj to’lab turishga majbur etilgan. Zodagonlari islom dinini qabul qilgan. Tеz orada mustaqillikka erishgan Ganani kеyinchalik Mali davlati o’ziga tobе etgan. Yevropaliklar kirib kеlmasdan ilgari ham (XV asrlargacha) Ganada qishloq xo’jaligi va madaniyat rivojlangan. Qit'aning ayrim joylari bilan savdo-sotiq qilingan. Ganaga dastlab portugallar kеlib, juda ko’p oltin (oltin ko’pligi uchun bu yеr Oltin Qirg’oq dеyila boshlangan) va qul olib kеtgan.
O’rta asrlar Afrikasining yana bir rivojlangan davlatlaridan biri Mali hisoblanadi. Mazkur davlat o’rta asrlarda G’arbiy Sudanda Sеnеgal va Nigеr daryolari yuqori havzasida mavjud bo’lgan ilk bor al-Ya'qubiy (IXasr) tomonidan Mallal nomi bilan qayd etilgan. XIII-asrning 1 - choragigacha Gana davlatiga qaram bo’lgan. XIV-asrning 1-choragida (Mali davlatining eng ravnaq topgan davri) Mali hududi Atlantika okеanidan Adrar-Iforas platosigacha cho’zilgan. Bu davr uchun Mali davlatining batafsil bayonini arab tarixchilari ul-Umariy va Ibn Battuta asarlarida uchratish mumkin. Malida ilk mulkdorlik munosabatlari hukmron bo’lgan; qulchilik ham mavjud edi. Mali iqtisodida Shimoliy Afrika va Misr bilan karvon savdosi muhim o’rin egallagan; asosan, oltin va qullar chiqarilgan, chеtdan esa tuz va hunarmandlik buyumlari kеltirilgan. Kuchli qo’shini bo’lgan Mali hukmdori karvon yo’llari va oltin qazib oladigan qo’shni yurtlarni bosib olgan. Hukmdor va uning yaqinlari islom dinini qabul qilishgan. Shundan so’ng Mali shaharlariga Shimoliy Afrikadan kеlgan musulmon savdogarlari joylasha boshlagan. Mali aholisi jamoa bo’lib yashardi. Jamoa oqsoqollari yerlarni jamoaga bo’lib bеrar, ularning mеhnatini boshqarib, harbiy yurishlarda jangchilarga qo’mondonlik qilishardi. Mali hukmdori bosib olingan viloyatlarga qo’shin boshliqlari va qarindosh-urug’laridan noiblar tayinlardi, jangchilariga yerlar in'om qilar, jangchilar aholidan soliq undirardi. Shu tariqa Malida yеr egaligi tartiboti qaror topa borgan. Vaqt o’tishi bilan Mali kuchsizlana boshladi. Bunga viloyatlarning mustaqillikka intilishlari, taxt uchun kurashning avj olganligi sabab bo’ldi. o’zaro nifoqlardan foydalangan qo’shni davlatlar mamlakatni bosib olib, vayron qildi. XV asrda Mali butunlay inqirozga uchradi.
Mana shu davrda Songai davlati mustahkamlandi. Mamlakat zodagonlari 500 dan 1000 gacha tobе aholisi bo’lgan qishloqlarga egalik qilishardi. Tobе aholi yеr-mulk egasiga obrok, davlatga esa soliq to’lashardi. Ozod jamoa a'zolari ham zodagonlarga qaram bo’lib qolishardi. XVI asr o’rtalarida Songai zaiflasha boshlagan. Hukmdorning oliy martabalarni egallagan qarindoshlari taxtni egallash uchun fitna uyush-tirar edilar. Shaharlardagi musulmon zodagonlar (qozilar, ruhoniylar, savdogarlar) hukmdor bilan dеyarli hisoblashmay qo’ygan edi. Ichki janjal va nizolar davlatni zaiflashtirgan.
Afrikaning eng rivojlangan davlat birlashmasi Sudan hududlarida ham shakllangan edi. Sudan hududida tosh davridan odam yashay boshlagan. Mamlakatning katta qismi (qadimda Kush mamlakati, 7-asrdan Nubiya) da qadimgi misrliklarga yaqin bo’lgan som-xom va kushit qabilalari istiqomat qilganligi ma'lum. Er. av. 2-ming yillikda janubdan kеlgan nеgroid qabilalar ularga qo’shilib kеtgan. Er. av. XVI— XII-asrlarda Sudan Misrga tobе bo’lgan. Milodiy 6asrda xristianlik tarqala boshladi. VII asrga kеlib, Sudanda Aloa, Mukurra va Nobatiya xristian davlatlari paydo bo’ldi. VII asr o’rtalaridan arablar kirib kеla boshladi. Natijada mamlakat shimoli va g’arbiy hududlarida islom dini va arab madaniyati tarqaldi. XIV asr oxiri — XIV asr boshlarida musulmon davlatlari (Darfur, Sеnnar sultonliklari va b.) vujudga kеldi.
Afrika xalqlari madaniyati. Afrika xalqlarida ko’pgina qadimiy afsona va ertaklar saqlanib qolgan. Ular qimmatli tarixiy manbalar bo’lib ham xizmat qiladi. Ayniqsa, g’arbiy Sudan xalqlari madaniyati rivojlandi. Islom qabul qilinganidan kеyin bu yerda arab mamlakatlari mе'morlari masjidlar, saroylar, qasrlar, jamoat binolari (kasalxona, hammom, istirohat bog’lari va boshqalar) qurganlar. Musulmon maktab, madrasalari ishga tushirilgan. Tombuktu madrasasida ilohiyot bilan birga tarix, fiqh (qonunchilik), matеmatika, astronomiya ham o’qitilgan. Afrikaliklar sarfatda katta muvaffaqiyatlarga erishganlar. Yog’och va jеzdan yasalgan haykallar va niqoblar ifodaviyligi bilan kishilarni hayratga solgan. Bеnindagi shoh saroyi zallari va galеrеyalarida podsholaru a'yonlarning jеz lavhalarga ishlangan bo’rtma rasmlari topilgan. Bu lavhalarda ov, urush, saroy hayoti sahnalari aks ettirilgan. Sudanda milodiy 6-asrning 2-yarmida xristianlik tarqalishi bilan mе'moriy uslubi va dеvoriy rasmlari kopt san'atiga yaqin bo’lgan chеrkovlar qurilgan.
Nazorat savollari:
1. Amеrika hududlaridagi eng qadimgi xalqlarning mashg’ulotlari nimalar edi?
2. Amеrikadagi o’rta asrlarda qurilgan shaharlarning o’ziga xosligi nimalarda ko’rinadi?
3. Qadimgi Afrika davlatlari tarixini o’rganuvchi qanday manbaalarni bilasiz?
4. Gana va Mali davlatlarini ma'muriy boshqarish qanday tashkil etilgan?
5. O’rta asrlar Afrika madaniyatining asosiy rivojlangan sohalarini ta'riflab bеring.
Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati

5. 
   O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973.
   
6. 
   O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014.
   
7. 
   Istoriya sredni vekov. Udalsov. M.,1973
   
8. 
   www.ziyonet.uz.
   

G‘ARBIY YEVROPADA KAPITAL ISHLAB CHIQARISHNING

VUJUDGA KELISHI

Reja:

1 Feodalizm yemirilishi
2 Kapitalistik manufaktura
3 Qishloq xо‘jaligida kapitalizmning rivojlanishi
Tayanch tushunchalar: kapitalizm, sexlar, Karl Marks, proteksionizm

XVI va XVII asrlar feodalizm formatsiyasidan

kapitalistik formatsiyaga о‘tish davridir. Feodal ishlab chiqa-
rish usuli hali hukmron bо‘lib turgan edi. Ammo bu usul buzi-
lib-chirib, о‘zining eng muhim xususiyatlarini (masalan, biqiq
natural xо‘jalik, shaxsiy krepostnoy huquq, sanoat ishlab chi-
qarishida sexlar monopoliyasi) yо‘qotadi va о‘z о‘rnini yangi
iqtisodiy formalarga (qishloqda arenda munosabatlari, sex-
dantashqari sanoatning rivojlanishi va uning olib ootarlarga
bо‘ysundirilishi, sexlarning о‘z ichidagi differensiatsiya) bо‘-
shatib beradi. Bu formalar esa yangi, kapitalistik ishlab chi-
qarish usulining-kurtaklaridan dalolat beradi. Ishlab chiqa-
rish usulidagi о‘zgarishlarni XIII—XV asrlardayoq о‘rta asr
jamiyatidagi ishlab chiqaruvchi kuchlarning umumiy о‘sishi taqo-
vo qilgan edi. Yuqorida, Yevropadagi turli mamlakatlarning
konkret tarixi bayon qilinganda hamda о‘sha asrlarda о‘rta asr
shaharining rivojlanishi haqidagi umumiy bobda hunarmand-
chilik texnikasining muvaffaqiyatlari, ijtimoiy mehnat taq-
simotining о‘sishi, qishloq xо‘jaligida hosildorlikning oshishi
va deqhonchilikning bir о‘zi bilangina cheklanmagan ixtisoslash-
tirishning boshlanganligi, tovar xо‘jaligining umumiy о‘sishi
hamda butun Yevropada ichki va tashqi savdo aloqalarining ken-
gayganligi haqida konkret material-keltirilgan edi.
XVI asrda va shundan keyingi aorlarda ishlab chiqarish usu-
lida asta-sekin, ammo vaqt о‘tishi bilan tobora jadallashib
borgan о‘zgarishlar keskin iqtisodiy tо‘ntarishga olib keldiki,
bu narsa birinchi navbatda G‘arbiy Yevropadagi iqtisodiy ji-
hatdan eng kо‘p rivojlangan mamlakatlarda namoyon bо‘ldi.
XVI—XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada rо‘y bergan ishlab
chiqarishning kapitalistik usuliga о‘tishuchun bevosita shart-sha-
roit yaratilgan davrni hamda bu bilan bevosita bog‘liq bо‘lgan,
hukmron sinflarning xalq ommasini oshkora talashi bilan
bog‘liq bо‘lgan davrni K. Marks d a s t l a b k i k a p i t a l
j a m g‘ a r i l i sh i davri deb atagan edi.
Ayni vaqtda xuddi shu XVI—XVIII asrlar kapitalistik ma-
nufakturaning rivojlanishi davri bо‘ldiki, uni kapitalistik
sanoat ishlab chiqarishi tarixida, dastlabki bosqich va kapita-
listik fabrika vujudga kelishinyng bevosita arafasi deb atash
mumkin.
Dastlabki kapital jamg‘arilishi deb ataladigan jamg‘ari-
lish. K. Marks dastlabki jamg‘arilish degan tushunchaga qanday
konkret mazmun bag‘ishlagan edi? Marks kapitalistik ishlab
chiqarishning iqtisodiy mohiyatini ochib berib, bunday deb yozgan
edy: «Xuddi tirikchilik vositalari va ishlab chiqarish vosita-
lari singari, pul va tovarlar ham о‘z-о‘zicha aslo kapital emas-
dir. Ular kapitalga aylantirilishi kerak. Biroq ma’lum hol-
lardagina ularning kapitalga aylanishi mumkin, bu hollar
quyidagilardan iborat: ikki nav juda ham xilma-xil tovar
egalari — bir tomondan, о‘zlashtirib olgan qiymat summasini
yanada oshirish uchun ish kuchi sotib olishi lozim bо‘lgan pul
egasi, ishlab chiqarish va tirikchilik vyusitalarining egasi; ik-
kinchi tomondan, о‘zlarining ish kuchlarini sotadigan, demak,
mehnatlarini sotadigan erkin ishchilar bir-birlari bilan uch-
rashib, bir-birlari bilan aloqada bо‘lishlari kerak»1.
Marks «ishchilar erkinligi» degan tushunchani ikki xil ma’-
noda idrok etishini aytgan, edi. Kapitalistik sanoat ishchi-
lari shaxsan erkin kishilardir. Ular huquq jihatidan qul va
krepostnoy emaslar, ammo ular ayni vaqtda ishlab chiqarish
vositalaridan zrkindirlar, ya’ni bu vositalardan mahrumdir-
lar. Fabrikalar, zavodlar, ruda konlari ishchilarga tegishli
emas. Buning natijasida «erkin» ishchi kapitalistik fabri-
kantga yollanib, unga о‘zining ishchi kuchini sotishga majburdir.
Shu tarzda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlaridan az-
val mayda mustaqil ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish vosi-
talaridan mahrum bо‘lish jarayoni rо‘y berishi kerak. Urta asr-
larda yumushchilar ega bо‘lgan ishlab chiqarish vositalari ular-
dan muayyan vaqtda tortib olindi va kapitalga aylantirildi.
Mehnatkashlarning о‘zlari ishlab chiqarish vositalaridan mah-
rum bо‘lib proletariatga, yellanma ishchilar sinfiga aylandi-
lar. «Kapitalistik jamiyatning iqtisodiy strukturasi feodal
jamiyatning iqtisodiy strukturasidan о‘sib chiqdi. Feodal ja-
miyatning buzilishi kapitalistik jamiyatning elementlarini
ozod qildi»?.
Mehnatkashlarni ishlab chiqarish vositalaridan ajratish»
ya’ni ularni proletarlashtirish jarayoni G‘arbiy Yevropadagi
turli mamlakatlarda bir xil tezlikda va bir xil oqibatlar
bilan rо‘y bermadi. Bu prosess Angliyada ayniqsa ommaviy tus
oldi, bu yerda XV asrning oxirlarida va ayniqsa XVI asrdayoq
dehqonlar ommasi kо‘p darajada eksproprisiya qilingan ham-
da ingliz sanoatchilari mulk bilan har qanday aloqadan mah-
rum etilgan proletariylarning butun bir armiyasini о‘z ixti-
yoriga olgan edi. Marks ifodasi bilan aytganda, Angliyada deh-
qonlarning yerdan mahrum qilinishi «klassik formada»1 amalga
oshirildi.
Mayda mustaqil ishlab chiqaruvchining ekspropriasiya qili-
nishi dastlabki jamg‘arilishdan iborat butun prosessning aso-
sini tashkil qiladi. Ammo bu narsa uning butun mazmunini
ifodalab bera olmaydi. Dastlabki jamg‘arilish prosessining
ikkinchi jihati pul mablag‘lari — kapitallarning ayrim shaxs-
lar qо‘lida tо‘planishidan iboratdir; korchalon kapitalist juda
katta pul mablag‘lariga ega bо‘lgan taqdirdagina zarur ishlab
chiqarish vositalari — asbob-uskuna, xom ashyo va shu singarilar-
ni olishga hamda mehnat bozorida haddan tashqari kо‘payib
ketgan ishchi kuchini sotib olishga qodir bо‘ladi. Tarixda pul
kapitallarini jamg‘arish usullari nihoyatda xilma-xil bо‘lgan.
Bundan ilgarigi XIII—XV asrlardayoq G‘arbiy Yevropada savdo-
garlar va sudxо‘rlar kapitali pul shaklida anchagina tо‘planib
qolgan edi. Yaqin Sharqqa qilingan salib yurishlari hamda
Sharq mamlakatlarining nihoyatda shafqatsiz taloi-toroj qi-
linishi bu jihatdan juda muhim rol о‘ynadi. XVI—XVIII asr-
larda kapital jamg‘arilishida Yevropada joriy qilingan soliq
sistemasi hamda soliq tо‘plashning savdogarlar va sudxо‘rlar
orasidan chiqqan ayrim kishilar tomonidan sotib olinishi g‘oyat
katta ahamiyatga ega bо‘ldi; ayrim mamlakatlarning hukumatlari
davlat qarzlari sistemasini joriy qilib, xususiy shaxslar yoki
banklardan qarz olardi, kreditorlarg‘a juda katta prosentlar
tо‘lardi, bu .-"Prosentlarning о‘rni oqibat natijada ommaviy
soliq tо‘lovchilar zimmasiga tushardi. Proteksionizm sistema-
si, ya’ni sanoatchilarga davlat qarzlari va g‘oyat imtiyozli kre-
ditlarning berilishiga asoslanadigan mahalliy sanoatga ho-
miylik sohibkorlarni yana shu mehnatkashlar — dehqonlar,
hunarmandlar va shu singarilar hisobiga boyitar edi.
Ammo pul kapitallarining jamg‘arilish tarixida mustam-
lakalarning talanishi ayniqsa katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Ame-
rikaning kashf qilinishi, Hindistonga va Indoneziyaga yevropa-
liklarning kirib borishi, ularning Afrikadagi G‘arbiy va
Sharqiy sohillarni bosib olishlari ana shu qit’alardagi mam-
lakatlarning yevropaliklar tomonidan shafqatsiz talanishiga
hamda Yevropaga oltin va kumushning juda kо‘plab oqib kelishi-
ga, bu yerda esa uning kapitalga aylanishiga sabab bо‘ldi. Marks
dastlabki jamg‘arilish deb ataladigan jamg‘arilishning har
ikkala formasi — Yevropaiing о‘zida mehnatkashlarni ekspro-
priasiya qilish yoki Yevropadan boshqa qit’alardagi aholini ta
Ishlash formalarining zо‘ravonlikka va qon tо‘kishga asoslangan-
ligini aytib, g‘azab va nafrat bilai qoralagan edi: «Ularning
ekspropriasiya qilinish tarixi ineoniyat solnomasiga qonli qi-
lich va alangali о‘t tili bilan yozilgan»1. «Bevosita ishlab
chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi juda ham shafqat-
siz vahshiylik .bilan va juda ham qabih, juda ham iflos
juda ham pastkash va juda ham haddidan oshgan ehtiroslar ta-
ziqi ostida amalga oshirildi2». «Yevropadan tashqarida bevosita
bosqinchilik, mahalliy aholiniqul qilish, о‘ldirish yо‘li bilan
qо‘lga kiritilgan xazinalar metropoliyaga oqib kelib turar va
undan kapitalga aylanar edi». «...Yangi tug‘ilgan kapitalning
boshidan to tovonigacha hamma teshiklaridan qon va zardob
oqib turadi».
Kapitalistik manufaktura. Kapitalistik ishlab chiqarish
uchun sharoit tug‘ila borgan sari mayda hunarmandchilik ishlab
chiqarishi о‘z о‘rnini yirik sanoatga bо‘shatib bera boshladi.
Kapitalistik ishlab chiqarishning dastlabki formasi manu-
f a kt u r a edi. Manufaktura asosan qо‘l mehnatiga, hunarmand-
chilik texnikasidan foydalanuvchi kasbkorlikka asoslansa ham
undan farqli о‘laroq, manufaktura ancha yirik ishlab chiqarish
bо‘lib undagi ishlab chiqarish prosessida mehnat taqsimoti juda
ham mayda qismlarga bо‘linib ketgan edi. Bu esa mehnat unum-
dorliginint keskin о‘sishiga olib keldi, manufakturagshng
progressiv ahamiyati ham avvalo shundan iborat edi. Manufak-
turaga kapitalist-sohibkor boshchilik qilardi, ishlab chiqarish
vositalaridan mahrum bо‘lgan ishchilar esa о‘sha kapitalist uchun
ishlardilar. Bunday manufaktura konsentrasiya qilingan yoki
markazlashtirilgan manufaktura deb atalardi; u о‘sha paytdayoq
kо‘p belgilari bilan kapitalistik fabrikani eslatardi.
Ammo manufaktura taraqqiy qilgan XVI—XVIII asrlarda
markazlashtirilgan manufakturadan boshqa xil manufaktura-
lar ham bо‘lgan. Miqdor jihatdan olganda manufakturaning
markazlashtirilgan turi uning boshqa —klashtirilmagan turiga qaraganda kamroq tarqalgan edi. Kо‘proq
G‘arbiy Yevropada (keyinchalik Rossiyada ham) manufaktura qish-
loqdagi xonaki sanoat bilan qо‘shilib ketgan edi. Hunar-
mand — kam yerli .yoki butunlay yersiz dehqon — manufakturaga
qaram bо‘ladi va «uyda ishlaydigan ishchiga» aylanadi. Manu-
fakturachi uni xom ashyo bilan ta’minlab turadi va unga tо‘lana-
digan ish haqini о‘zi belgilaydi. Tarqoq manufakturada ham
muayyan darajada mehnat taqsimoti bо‘lgan. U yoki bu buyumning
har bir qismini uyda ishlaydigan ishchilarning har qaysisi о‘z
ixtisosi bо‘yicha qilib berar edilar. Biroq buyum yasashning eng
sо‘nggi jarayoni («pardozlash») shahardagi yoki shahar atrofi-
dagi markazlashgan tipdagi manufakturalarda amalga oshiri-
lardi. «...Kapitalistik usulda uyda ishlash sanoatda kapita-
lizm rivojining hamma bosqichlarida uchraydi,— deb yozgan edi
V. I. Lenin,— lekin u ayniqsa manufaktura uchun xarakterli-
dir. Mayda dehqon kosibchiligi ham, mashinalashgan yirik in-
dustriya ham uyga ish bermasdan ishlarini osonlik bilan udda-
lay oladilar. Ishlovchining yerga bog‘liqligining saqlanishi,.
katta korxonalar atrofida mayda korxonalarning kо‘p bо‘lishi
kabi xususiyatlarga ega bо‘lgan kapitalizm rivojining manu-
faktura davri esa uyga ish berish bilan bog‘langan va busiz uni
tasavvur qilish qiyin va mumkin emas»1.
Manufaktura davrining texnikasi. Shu tarzda manufaktura
davrida ishlab chiqarish hali asosan qо‘l mehnati, hunarmand-
chilik xarakterini saqlab qolgan bо‘ladi. Biroq manufakturada
mehiatning texnika jihatidan taqsimlanishi keng tus olgan
edi. Uning ilgarigi sex hunarmandchiligiga nisbatan eng asosiy
texnika afzalliklaridan biri ham shundan iborat edi.
K. Marks «Kapital»da bunday deb ta’kidlagan edi: «Mehnat
taqsimotiga asoslangan kooperasiya manufakturada о‘zining
klassik formasini vujudga keltiradi2. Manufakturada meh-
nat taqsimoti mehnat unumdorligidan bir necha baravar ortiq
zdi. «Manufaktura mehnat taqsimoti hunarmandchilik faoliya-
tini qismlarga ajratish, mehnat qurollarini ixtisoslash, qis-
miy ishchilarni vujudga keltirish, ularni gruppalash va bitta
bir butun mexanizm qilib birlashtirish yо‘li bilan ijtimosy
ishlab chiqarish prosesslarini sifat jihatdan qismlarga ajra-
tadi va son jihatdan proporsional qiladi, ya’ni muayyan ijti-
moiy mehnat tashkilotinibarpo qiladi va shu bilan birga meh-
natning yangi, ijtimoiy unumdorlik kuchini rivojlantiradi»3.
Biroq manufaktura davrining texnikasi uni murakkablashtir-
g‘an hamda mashina ishlab chiqarishiga yaqinlashtirgan bir qancha
ayrim texnika takomillashtirishlarini ham о‘z ichiga olardi.
Ayrim juda oddiy mashinalar manufaktura davrida ham bо‘lib,.
fabrika davrining kelgusidagi rivojlangan mashina texnikasi
uchun elementlarni tayyorlay boshlagan edi.
Tо‘qimachilik sanoatida, metallurgiya va kon ishidagi tako-
millashtirishlar. Ipni pishitish va kalavalashni bitta pro-
sessga birlashtiruvchi yigirish dastgohining ixtiro qilinishi
manufaktura davrining ilk davridayoq tо‘qimachilik sanoatidagi
juda muhim kashfiyot bо‘ldi. Uzi yigiruvchi bu dastgoh hali XV
asrning 80-yillaridayoq ixtiro qilingan edi. Bu dastgoh Ang-
liya, Niderlandiya, Italiya va Germaniyada deyarli bir vaqtda
paydo bо‘ldi hamda boshqa mamlakatlarga shu yerdan tarqala
boshladi.
Charxpalak (suv g‘ildiragi)ning ixtiro qilinishi kon ishida
juda katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Alohida quvurlar va novlar
orqali suv g‘ildirakka va uning parraklariga kelib tushar
hamda uni aylanishga majbur qilardi. Bunday sistema ancha
chuqurlikdagi ma’danlarni ularning suvga qancha yaqin-uzoqli-
gidan qat’i nazar qazib chiqarish imkonini berardi. Yangi
charxpalak XIV asrning oxiri — XV asrning boshlarida Italiya,
Janubiy Fransiya va Janubiy Germaniyada bir vaqtda paydo
bо‘ldi.
Metallurgiyada domna pechining ixtiro qilinishi bilan me-
tall eritish jarayoni jadallashdi. Haligi charxpalakning tat-
biq qilinishi, uning meshlar bilan qо‘shilishi tufayli erituv
pechida haroratni ancha oshirish va suyuq chо‘yan olishga erishildi.
Domna ishlab chiqarishi asosan XV asrning ikkinchi yarmidan
boshlab avval Fransiya, Shimoliy Italiya va G‘arbiy Germaniya-
da tarqala boshladi1.
Qishloq xо‘jaligida kapitalizmning rivojlanishi. Mayda
ishlab chiqaruvchi dehqonlarning halok bо‘lishi natijasida qish-
loq xо‘jaligida ham yirik ishlab chiqarish vujudga keladi.
Dehqonlarni ekspropriasiya qilgan Lendlordning2 о‘zi xо‘ja-
likni kapitalistik asosda yulib borib, oobiq dehqonlarni bag,-
raklar — yollanma ishchilar sifatida ekspluatasiya qilardi.
Biroq katta yer egasi kо‘pincha о‘z yerini pomeshchikka katta yer
rentasi tо‘lashga qurbi yetadigan va kapitalga ega bо‘lgan bi-
rorta kattaroq ijarachi fermerga yjaraga berishni afzal
kо‘rardi. Yellanma ishchini ekspluatasiya qilish ham bunday rei-
taning manbai hisoblanadi. Yangi kapitalistik renta dehqon-
lardan olinadigan feodal 1rentasydan farqi shuki, kapitalis-
tik renta — qishloq xо‘jaligi ishchilarining mehnatini eksplu-
atasiya qilishdan fermer oladigan qо‘shimcha qiymatning bir
qismidir. Sanoatda manufakturachi qanday rol о‘ynasa, qish-
loq xо‘jaligida fermer ham oqibat natijada shunday rol о‘y-
naydi. «Yer egasi bilan yerni ishloyechi haqiqiy dehqon о‘rtasiga
kapitalistik ijarador aralashuvi bilanoq qishloqda avvalgi
ishlab chiqarish usulidan kelib chiqadigan hamma.munosabatlar
buziladi. Ijarador о‘sha dehqonchilikdagi ishchilarning haqiqiy
boshqaruvchisi va ularning ustama mehnatining haqiqiy eks-
pluatatori bо‘lib oladi, ammo yer egasi faqat shu kapitalistik
ijarador bilangina bevosita munosabatda, tо‘ppa-tо‘g‘ri va
shartnoma orqaligina munosabatda bо‘lib qoladi»
Angliyada va Niderlandiyada XVI—XVII asrlar-
da uch dalali ekish bilan bir qatorda fermerlar tez-tez kо‘p
dalali sistemadan hamda yangi ochilgan yerga о‘t ekishdan foy-
dalanar edilar. Qatorlab ekuvchi seyalkalardan, ot qо‘shib ishla-
tiladigan molotilka va veyalkalardan keng foydalanilardi.
Ayni vaqtda katta drenaj ishlari о‘tkazildi, tuproq gо‘ng bilan-
gina emas, balki mineral moddalar bilan ham oziqlantirildi,
urug‘liklar navlarga puxta ajratildi va hokazo.
Shu bilan bir vaqtda fermerlar qо‘shga qо‘shiladigan mol-
larning hamda sog‘in sigirlarning yaxshilangan zotlarini kо‘-
paytira boshladilar, shuningdek ommaviy qо‘ychilik bilan shu-
g‘ullanib, bozorga juda kо‘p miqdorda jun, teri, gо‘sht, yog‘, pish-
loq va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetkazib berdilar.
Biroq mayda hunarmandchilardan ustun bо‘lsalar ham; ularni
tamomila qisib chiqara olmagan markazlashgan manufaktura-
lar singari fermer xо‘jaliklari ham shu davrda, odatda mayda
dehqon xо‘jaliklari bilan yonma-yon yashardilar. Bu narsa ayniq-
sa Yevropa qit’asidagi mamlakatlarga taalluqlidir. Qishloq
xо‘jaligining asosiy tovar mahsuloti kо‘plab miqdorda ana shu
tarqoq dehqon xо‘jaliklaridan yetkazib beriladi. Bu dehqon
xо‘jaliklari esa bozor bilan bog‘langan bо‘lsalar ham, u yerda
ortiqcha mahsulotlarini emas, balki feodal davlatiga soliq va
yer egasi — feodalga pul rentasi tо‘lash uchun mahsulotning za-
rur qismini sotishga majbur bо‘lardi.

Nazorat savollari:

1. 
   Fodalizmdan Kapitalizmga o’tilishiga nima sabab bo’ldi?
   
2. 
   Proteksionizm nima?
   
3. 
   Metallurgiya rivojiga nima turtki bo’ldi
   
4. 
   Qachonga kelib burjuziya nufuzi asta sekin yuksala boshladi?
   

Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati

1. 
   O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973.
   
2. 
   O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014.
   
3. 
   Istoriya sredni vekov. Udalsov. M.,1973
   
4. 
   www.ziyonet.uz.
   

Buyuk geografik kashfiyotlar va mustamlakalarning bosib olinishi

Reja:

1. 
   Buyuk geografik kashfiyotlarning boshlanishi.
   
2. 
   IX-XVII asrlarda Shark mamlakatlariga geografik sayyoxatlar.
   
3. 
   Jaxon ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotida geografik kashfiyotlarning axamiyati va Buyuk geografik kashfiyotlarning okibatlari.
   

Tayanch tushunchalar: P.Toskanelli, X.Kolumb, astrolyabiya, geografiya, F.Magellan, Vasko Da Gamma

Insoniyat tarixida urugchilik tuzumini sungi boskiyachiga kadam kuyishi ibtidoiy insonlar xayotida muxim uzgarish davrini boshlab berdi. Tabiatdagi tayyor maxsulotlardan foydalanish endilikda insoniyat iktisodiy extiyojini koniktirmay kuydi.
Ibtidoiy xayotning neolit - «yangi tosh» davriga kelib, ishlab chikarish xujaliklari yuzaga keldi. Dehqonchilik va chorvachilikning yuzaga kelishi bilan sopol buyumlar yasash va ulardan foydalaniщ boshlandi. Ishlab chikarish xujaligining yuzaga kelishi tufayli kadimgi Misr, Old Osiyo, Kichik Osiyo , Markaziy Osiyo va Sharkda dehqonchilik bilan kun kurvchi utroklashgan kabilaviy uyushmalar tashkil topdi.
Shimoliy ulkalarda Afrikaning saxrolarida va Avstraliya dashtlarida kuchmanchi badaviy kabilalri davom etdi. Dehqonchilik maksadida insonlar uzlari uchn kulay tabiiy sharoit izlab yangi yerlarni uzlashtirishi uchun voxalar va daryo kirgoklariga borib urnasha boshladilar.
Lekin, yer yuzasini urganish uchun emas, yakin atroflardagi kulay ulkalarni uzlashtirish uchun urinish edi xolos. Uzok ulkalarga borish va uzlashtirish eramizdan avvalgi 2 mingi yilliklar oxirlarida Finikiyaliklar tomonidan boshlandi. Finikiyaliklar Afrikaning shimoliy kirgogiga Urta Yer dengizi orkali borib urnashganlar. Eramizdan oldingi VI-V asrlarda Sharqiy yunonlar Kora dengiz soxillarida uzlarini shaxarlarini barpo etishgan. Urta Yer dengiz soxillarida boshlangan dengizda yurishi Rim imperiyasi davrida yanada rivoj topa boshladi.
Sayyoxatchilar va ular bilan boglangan savdogarlar orasida asta-sekin yer yuzasini tasvirlaydigan olimlar aralashadigan bulishdi. Eramizdan avvalgi III asrda yashagan yunon geografi Erotosfen yer yuzini tasvirini chizishga urinib kurdi. Misrdagi Iskandariya shaxrida Muston ilmiy muassasasi tashkil etilgan bulib, ptolomeylar xukmronligi davrida barcha turdagi fan olimlari tuplangan edi.
U Yer shari aylanasini uzunligini kup darajada aniklik bilan ulchab chikib, fizikaviy va matematik geografiyani asosini yaratdi. «Geografiya» yunoncha – «Geo» –yer, «grafa» - yozaman yoki yerni tasviri ma’nosidagi atamani fanga kiritdi. Yangi ulkalarni izlash va uzlashtirish kadimgi yunonlar tomonidan xam davom etdi. Eramizdan avvalgi VIII-VII asrlarda Urta yer dengizining ayrim orollari va Italiyaning janubiy kismida mustamlakalar ochdilar.
Dunyoxaritasinikiyofasinivaxarbirulkalarinikaysiiklimdajoylashganliginikursatgan. Olimlardan yana biri Maxmud Kashgariy edi. Maxmud Koshgariy tuzgan xaritani V.V. Bortold ancha anik va tulik ma’lumotli deb kursatgan. Biz Shark xalklari tarixida kuplab uchratamizki, XIII asrda Marko Polo tomonidan koldirilgan ma’lumotlar bayonini asli Venesiyalik bulgan sayyox Marko Polo 1271-1295 yillar davomida Sharqiy ulkalarga sayoxat kilib xatto Xitoyda yirik lavozimida ishlagan. Uning sayoxati Karokurum, Mo’g’uliston, Xindi-xitoy, Xitoy va Koreya kirgoklari buylab Indoneziya orkali Xindiston, Eron, Ikki daryo oraligi Urta Yer Dengizigacha bulgan ulkalarni sayr kilish va uzi bulgan joylarni ta’riflash bilan yakunlandi.
XV asrning ikkinchi yarmida Garbiy rus ulkasidan Sharqiy Kavkaz orkali Eron va Xindistonga yul olgan Afanasiy Nikitin sayoxati Janubiy Xindistonda bulib, dengiz yuli orkali yana dengiz soxillarinisayoxat kilgan. Sayyox 1466 – 1472 yillar davomida kupgina ta’surotlar egasi xisoblangan. Ma’lumki XV asrning oxirgi yillarida Partugallar va Golandlar Afrikaning Garbiy kirgoklarini asta-sekin uzlashtira boshladilar.
Afrika orkali Xindistonga borish uchun otlangan sayyox Bartolemeo Diash 1487-1488 yillarda Afrikaning Garbiy kirgoklari buylab Xind okeanigacha bulgan yulni aniklab bergan.
Vasko da Gama (1469-1524) boshchiligida turtta kemadan iborat kichik bir flotiliya 1497 yil yozida Lissabondan chikib, 1498 yil baxorida Xindistonning garbiy kirgoklariga borib yetdi va Kalikutta shaxriga tushdi. 1499 yilning avgustida sayoxlar kemalarga oltin va xind zirovarlarini ortib kaytib keldilar. Ikki yil davom etgan mashakkatli dengiz sayoxati vaktida komandaning 168 a’zosidan fakat 55 kishi tirik koldi.
Vasko da Gama kashfiyoti Portugaliyada goyat katta ta’sir koldirdi. Bu kashfiyot munosabati bilan Portugaliya kiroli Monoelga (1495 - 1521) «Baxtiyor» lakabi berildi va «Xindiston xokimi» degan unvon oldi.
Portugaliyalar Xindistonga Afrikaning garbiy kirgoklari buylab siljib borayotgan bir paytda, kushni Ispaniyada xuddi usha Xindistonga borish yulining boshka bir varianti chikib koldi. Genuyalik Xristofor Kolumb (1451-1506) 1492 yilda Ispaniyaning Ferdinand va Izabella xukumatiga Xindistonga garb tomondan boradigan sayoxat loyixasini taklif kildi. Kolumb Yerning sharsimonligi haqidagi talimotiga asoslanib ish kurdi. 1492 yil 12 oktyabrda Kolumb Karib dengizida Markaziy Amerikaga yakin joydagi Bagama orollaridan birini topdi. Tezda u katta kushni orollar – Gaiti va Kuba orollarini kashf etdi. Shundan keyingi sayoxatlaridan birida Kolumb Janubiy Amerika (Orinoko daryosining kuyar joyi yakinidagi) kirgoklarni topdi.

Buyuk geografik kashfiyotlar davrini jaxon xalklari tarixida XV-XVI asrlar va undan keyingi davrlarda xam davometganini kuramiz. Yangi ulkalarning topilishi jugrofiy sayoxatlar tarixiga e’tibor bersak, insoniyat kadimdan yangi yerlarni uzlashtirish uchun xarakat kilishganlari ma’lum buladi. Yangi ulkalarni uzlashtirish bilan bir katorda Yer yuzasini turli iklimlarida yashagan yerli axolini yashash turmush, ularni rivojlanish boskichlarini turlicha darajada ekanligini kuramiz. Insoniyat asosan davlatchilik sivilizasiyasiga kadam kuyar ekan, yakin atrofdagi davlatlar bilan kizika boshlaganlar. Kupchilik xolatda xar bir ulkada ishlab chikarish xujaligini turlicha bulishi iktisodiy extiyoj ta’minotidagi tengsizlikka olib kelgan.

Ayniksa davlatlar urtasidagi boglanishlar, savdo alokalari rivojlanishi, ularni uzaro boglanishiga asos bulgan. Shu sababdan insoniyat dunyoning sirini Yer sharidagi uzgarishlar, tabiat va iklim uzgarishlarini, tun va kun. Kuyosh xarakatini kuzatishga kizika boshlaganlar.
Ularni kuruklikda va suvda yurishi. Bir joydan ikkinchi joyga borish muommolari orkasidan tabiat sirlarini ochishga urinish paydo buldi. Yer kurrasini urganish., ya’ni xaritalar tuzish, bu maksadda insonlarni uzga yurtlarga borishga bulgan xarakatlarini yuzaga kelishidan buyuk geografik kashfiyotlar davrigacha bulgan ilmiy izlanishlar boskichini kurib chikib, shundan xulosaga kelgan edik:
Birinchidan, kuldorlik davri tarixida yuz bergan kashfiyotlar davri. Bunga misol kilib, dastlabki Somiy kabilalarini Sharkka yurish Misrliklarni Old Osiyo , Finikiyaliklarni Urta Yer Dengiziga uyushtitrgan sayyoxatlari. Yangi mustamlaka yerlarining yuzaga kelishi, kadimgi davrida yirik mustamlaka ulkalari uchun kilingan xarakatlar yunonlar va rimliklarda uchragan.
Dunyoni yoki Yer yuzasini kiyofasini tasvirlash, antik davri sayyoxatchilari, savdogarlar va davlatlar uchun zaruriyat tugilgan. Antik dunyo kashfiyotchilari katorida Ptolomey, Erotosfen "Geografiya" asarida yer tuzilishini tasavvur etishni dastlabki xaritasi yuzaga keldi.
"Geografiya" fanining rivojlanishi keyingi davri urta asrlardagi X-XI asrlarga tugri keladi. Bu davrda ilmiy markazlar, Sharkka kuchish munosabati bilan Bogdod, Aleksandriya, Kudus,Damashk va Urta Osiyoda , Urganch va marvda olimlar tuplanadigan Markazlar vujudga keldi.
Nazorat savollari:

1. 
   Magellanning dunyo sayyoxatlarini sharxlab bering?
   
2. 
   Buyuk geografik kashfiyotlarning iktisodiy okibatlarini ochib bering?
   
3. 
   XVIII asr birinchi yarmida geografik kashfiyotlar haqida gapirib bering?
   
4. 
   Mavzu yuzasidan talabalarga Buyuk sayyoxatlar xaritasini kurgazmali kurol sifatida tayyorlab kelish topshirigi berish mumkin.
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Gerodot "Istoriya
2.Ya.M. Svev. Okeanlar osha sayyoxat. T.,1975.
3.Erotosfen "Geografiya".
4.Urta asrlar tarixi V.F. Semyonov. T.,1973.

XVI-XVII asrlarda Italiya

Reja:

1. 
   Italiyada iktisodiy tushkunlikning boshlanishi.
   
2. 
   Savonarolaning chikishi.Rimning talanishi.
   
3. 
   Keyingi uygonish .XVI asr italyan madaniyati.
   
4. 
   Neapolda Mazanyello kuzgoloni
   

Tayanch iboralar:

Iktisodiy tushkunlik, savdo va sanoat, siyesiy tarkoklik, Savonarola chikishi, «talon-taroj kuni», buyuk gumanistik madaniyat markazi, keyingi italyan Uygonish davri namoyandalari, italyan fani, Mazanyello kuzgoloni, Sisiliyadagi xarakat.

XVI asrda Italiyada iktisodiy tushkunlik boshlandi. XV asr oxirlaridayok italyan sanoatining tushkunlikka uchraganligi sezila boshladi. Xatto Italiyada Florensiya movuti urnini ingliz movuti kisman egallay boshladi. Yevropaning uz sanoati rivojlanib borganligidan italyan movuti u yerda kamrok sotiladigan bulib koldi. Angliyadan tashkari, Fransiya bilan Germaniyada xam sanoat yuksalib bordi. Niderlandiya butun XVI asr davomida savdo va kema katnovi soxasidagina emas, sanoat soxasida xam tez tarakkiy kildi.

Buyuk geografik kashfiyotlar Italiyaning Shark bilan olib borayotgan savdosiga kattik zarba berdi. Tugri, Italiyaning savdo oboroti birdaniga kamayib ketmadi. Venesiya XVI asrdagina emas, xatto XVIII asrda xam juda boy savdogarlar respublikasi bulib kola berdi. Birok, uning jaxon savdosidagi salmogi ancha pasaydi. U endi fakat Yakin Shark mamlakatlari bilangina savdo – sotik ishlari olib boradigan bulib koldi. Rivojlanib borayotgan okean mustamlaka savdosidan Venesiya butunlay chetda koldi.
Savdo va sanoat soxasidan sikib chikarilayotgan italyan burjuaziyasi bank – sudxurlik operasiyalariga tobora kuprok murojaat kila boshladi. Kapital kuyishning ikkinchi formasi – yer sotib olish buldi. Burjuaziya yer sotib olib, dvoryanlarga aylandi. Sanoat tushkunligi manufaktura ishchilariga xam ta’sir kildi. Kup ishchilar shaxarlardan yana kishlokka kuchib ketib, unda kupincha ijaraga olinganbir parcha yerda dehqonchilik kildilar, bogdorchilik, uzumchilik bilan shugullanadilar. Italiya burjuaziyasi katta yer egalariga aylangan bulsa xam, ishlab chikarishni revolyusionerlashtirish maksadini kuzlamadi. Dvoryanlar singari burjuaziya xam yerlarning teng sheriklik sharti bilan mayda dehqonlarga ijaraga berdi. Mamlakatda sanoat va savdo tushkunligi sharoitida feodal reaksiyasi tusiga kirib borayotgan feodal munosabatlar uzok vakt vaktlargacha mustaxkamlanib koldi.
Italiya XVI asrda siyosiy jixatdan ilgarigidek tarkok mamlakat bulib kola berdi. Davlatlardan kattaroklari: shimolda – Venesiya, Genuya, Milan xamda Savoyya va Pyemont gersogliklari, urta Italiyada – (1531 yilda Taskaniya gersogligiga aylantirilgan) Florensiya va papa davlati; janubida – Sisiliyani xam uz ichiga olgan Neapol kirolligi bulgan. Bundan tashkari, unlab mayda «mustakil» yerlar bulgan.
Respublika tuzumi deyarli xamma yerda monarxiya tuzumi bilan almashtirildi. Milanda kondotyer Sfors oilasi gersog unvonini oldi. Florensiyada medichilar avlodi. Toskaniya gersoglari unvoniga ega buldi. Papa oblastida papalar mutlak monarxga aylanib, ular uz chegaralarini kengaytirish uchun mumkin bulgan xamma vositalarni ishga soldilar. Aleksandr VI Borjia (1492 – 1503), Yuliy II (1503 – 1513) va Lev X Medichi (1513 – 1521) degan papalar uzlarining dabdabali xayotlari, xarbiy va diplomatiya soxasida yurgizgan murakkab siyosatlari, italyan dinastiyalari bilan shaxsiy va nasabiy alokalariga karaganda yepiskoplapdan kura kuprok dunyoviy xokim edilaryu
Mayda bulaklarga ajralib ketgan tarkok Italiya muttasil fitnalar, yashirin diplomatik makrlar, uzaro mayda adovat, janjal va urushlar maydonidan iborat edi. Bularning xammasi boshka yirik chet mamlakatlarning Italiya ishlariga aralashuviga sabab bulardi. 1494 yildan ortikrok davom etdi va fakat 1559 yilda tuxtadi. Fransuzlardan tashkari XVI asrda gabsburglar dinastiyasining vakili bulgan imperator Karl V xukmronligi ostida kolgan ispan va german feodallari xam Italiyaga bosib kirdilar.. Fransuz, ispan va german kushinlari Italiyani taladilar va xonavayron kildilar. XVI asrning birinchi yarmida xali xam kudratli bulgan Turkiya imperiyasiga karshi kurashda Venesiya katta kuch sarflashga tugri keldi.
Nokulay xalkaro vaziyat va chet davlatlarning tugridan-tugri intervensiyasi italiyani yanada kuchlirok iktisodiy va siyosiy tushkunlikka olib keldi.

Italiyada fransuz urushlari boshlangani munosabati bilan Florensiyada davlat tuntarishi yuz berdi. Fransuzlar bostiribkeladi, degan ovozalar tarkalishi bilan, xalk ommasi Medichilarning zulmiga karshi kuzgolon kutardi. Florensiyada birmuncha vaktgacha (1494 y) respublika kaytadan tiklanib turdi. Dominakanlik monax Savonarola (1452-1498) respublika ishlariga goyat katta ta’sir kursatdi. Florensiyadagi urta va xonavayron bulgan mayda xunarmandlar kayfiyatini aks ettirib, Savonarola uz va’zlarida boylarning dabdabali va turmush bekorchiligidan kelib chikayotgan be’mangarchiliklarini kattik koraladi va bir kancha mu’tadil sosial isloxatlar – daromad soligining progressiv formasini joriy kilish, kambagallarning karzlarini bekor kilish, sudxurlarni xaydab yuborish, shaxarlarda karz beruvchi kassalar tashkil etish va xakozolarni talab kildi. Savonarola Rim papasini xam kattik koralab, papa saroyiga, undagi dabdaba va boylikka la’nat ukidi. Savonarola fransuzlarni «gunoxga botgan Italiyaga» karshi « xuda yogdirgan kaxr-gazab» okibati deb xisoblaydi.

Fransuz boskinchilari uzlarining talonchiligi va jabr-zulmlari bilan tezda italyan jamiyatining xamma sinflarini uzlariga karshi kuzgatdilar. Florensiyadan tashkari yana Neopolni xam bosib olgan fransuz kiroli Karl VIII ning dastlabki muvaffakiyatlari italyan davlatlarining unga karshi birlashuviga olib keldi. Fransuzlar shoshilinch ravishda Italiyadan chikib ketishga majbur buldilar. Fransuzlarning chikib ketishi bilan Savonarolaning mavkei xam bushashdi. U 1498 yilda papaning amri bilan kamokka olindi va sud kilinib, gulxanda kuydirildi. Kochib ketgan Medichilar 1512 yilda ispanlar yordami bilan kaytadan xokimiyat tepasiga chikib oldilar.
XVI asr boshida Italiya urushkok kirol Fransisk I Valua boshchiligidagi fransuz feodallari bilan nomi tilga olingan imperator Karl V Gabsburg raxbarligida ispan-german feodallari urtasida shiddatli urush maydoniga aylandi. 1525 yilda Paviya shaxri yonida bu ikki dushman urtasida kattik jang buldi. Bu jangda Fransisk I batamom yengilib, Karl V uni asir oldi. Papa Kliment VII Gabsburglarning juda kuchayib ketishidan kurkib, imperatorga karsh Fransiya bilan Angliya ishtrokida Italiya davlatlarining koalisiyasini uyushtirishga xarakat kildi. Karl V buni bilib kolib, 1527 yilda uz kushinlarini Rimga yubordi. Papa asir olindi, Rim esa yanada shavkatsiz tarzda talandi. Un minglarcha Rim axolisi va shu jumladan, juda kup xotin-kizlar va bolalar uldirildi. Landsknextlar papa saroyi – Vatikanga kirib, uni xam taladilar va kup joylarni vayron kildilar. 1527 yil 6 maydagi «talon-toroj kuni» italyanlar xotirasida uzok vaktlargacha daxshat va benixoya katta milliy baxtsizlik kuni bulib koldi.
Mamlakatda iktisodiy tushkunlik boshlanganiga va siyosiy vaziyatning ogir bulishiga karamasdan, Italiya XVI asrning birinchi yarmida xali buyuk gumanistik madaniyat markazi bulib kolaverdi. Utmishda tuplangan moddiy boyliklar xamda XVI-XV asrlarda yetishib chikkan olimlar, yozuvchilar, rassomlar, xaykaltoroshlar, arxitektorlar va Uygonishg madaniyatining boshka nomoyandalari xuddi mana shu vaktda eng yetuk samaralarini berdi. Florensyaning eng mashxur siyosiy arbobi N i k k o l o M a k i a v ye l l i (1469-1527) ulkan mutafakkir, tarixchi, xukukshunos va faylasuf bulgan. Makiavelli «Florensiya tarixi»ning avtori xamda kadimgi Rim tarixchisi Tit Liviy va antik davrdagi boshka avtorlar yozgan asarlarning sharxlovchisidir. Ammo u ayniksa uzining «Podshox» degan (taxminan 1512 yilda yozgan) kitobi bilan shuxrat kozongan. Makiavelli bu kitobida Italiyaning usha davrdagi ilgor sinflarining milliy birlik yulidagi intilishlarini yakkol ifodalab bergan. Makiavelli bu kitobida Italiyaning usha davrdagi ilgor sinflarining milliy birlik yulidagi intilishlarini yakkol ifodalab bergan.Mak4iavelli uz zamonasidagi italyan shaxar respublikalari siyesiy tuzumining krizisini aks ettirsa xam, respublikachilik karashlardan voz kechadi. U butun umidini monarxiyaga boglaydi va monarxiya Italiyaning tarkokligiga barxam berib, uni Ispaniya va fransiyaga uxshash markazlashgan yagona davlatga aylantrishi kerak, deb umid kiladi. Makiavelli «Podshox asarida» katta tarixiy tajribani umumlashtirdi. Makiavelli XV-XVI asrlardagi garbiy yevropa kirollari va xukmronlarining (ayniksa Fransiyadagi Lyudovik XI va Italiyadagi Sezar Borjianing) amaliy ishlarini urganib, yevropa olimlari orasida birinchi ularok uz kitobida absolyutizmni shunday bir davlat deb karaydiki, unda xukukning negizi zurlikdir, unda monarxlar xech kanday prinsiplarga yoki axlok koidalariga amal kilmaydilar, balki fakat uz manfaatlari nuktai nazaridangina ish kiladilar. Keyinchalik Makivellining «Podshox» asari Yevropadagi va xatto Sharkdagi kupgina monarxalr uchun uzok vaktgacha dasturamal bulib koldi, monarxlar uz absolyut va mustabid siyosatida Makiavellining maslaxatlarini amalda kullanib keldilar.
Keyingi Italyan uygonish davrida tibbiyot va matematika fanlari soxasida katta muvaffakiyatlarga erishildi. Mashxur Leonardo da Vinchi (1452-1519) eng ajoyib olim – injener, fizik, anatom, matematik, astronom va geolog bulish bilan birga goyat ulug rassom xam bulgan.
Leonardo da Vinchi yaratgan «Pinxoniy tanavvul», «Madonna Litta», «Jokonda» singari kartinalar Uygonish davridagi italyan san’ati dunega mashxurdir. Leonardo da Vinchidan boshka yana Mikelanjelo Buonarotti (1475-1564), Rafael Santi (1483-1520) va Vechelo Tisian (1477-1576) kabi genial rassosmlar va xaykaltaroshar Uygonish davrining buyuk san’atkorlari bulishgan.
Mikelanjelo buyuk xaykaltarosh va rassom bulib, tavrot va antik syujetlarda juda kup asarlar yaratgan, u uzining asarlarida zavk, kuch va gayrat bark urib turgan azamat figuralarni tasvir etadi. Rafael onalik guzalligini goyat yorkin «Sikstin madonnasi» (Drezden gallereyasida saklanadi) ayniksa mashxurdir. Bu asar rasmning aloxida nafisligi va nozikligi bilan ajralib turadi.
Tisian portretlari san’atkorlaridir. Fransisk 1 va Karl V ning xam kupgina portretlarini Tisian chizgan, bu asarlar goyat chukur realistik uslubda ishlangan.
Rimdagi avliyo Pyotr sobori keyingi Uygonish davridagi Italiya arxitektura san’atining goyat buyuk yodgorligidir. Bu sobor butun asr davomida kurilgandir (1506 yilda boshlab, 1590 yilda kurilib bulgan). Uning balandligi 132 metr bulib, 15 ming kv.metr maydonni egallaydi (ayo Sofiya esa 6800 kv. metr maydonni egallaydi) Sobor Uygonish davrining arxitektura uslubida boshlanib, shundan ancha keyingi barokko uslubi elementlari bilan chatishib ketgan.
XVI asrning ikkinchi yarmida xam Italiyaning iktisodiy tushkunligi davom etdi. Italiya yangi jaxon savdo markazlaridan tobora chetlasha bordi. Gabsburglarning Valua bilan bitim tuzishi natijasida Italiya 1559 yilgi Kato-Kambreziya sulxiga muvofik uzil-kesil Ispaniya xukmronligi ostiga utadi (Neapol, Milan va boshkalar). Xorijiylarning ogir milliy zulmi xukmronlik kilgan uzok davr boshlanadi. Mamlakatning ichki savdo va sanoati yana pasayadit. Ayrim shaxarlarning axolisi bar necha baravar kamayib ketdi. Feodal dvoryanlar va klerikal elementlarining axamiyati kuchaydi. Uz pomeshchiklariga tulaydigan soliklar dastidan ezilgan dehqonlar yana buning ustiga juda kup va ogir davlat soliklari xam tulashga majbur buladilar, bu soliklardan keladigan daromad Italiyadagi mayda va juda mayda davlatlarning xaratlariga, kisman chet el feodallari foydasiga sarf kilinadi. Mamlakatda banditizm avj olib, kundalik xodsaga aylanib kolgan edi. Bu sharoitda italyan madaniyati pastlab ketadi. Mashxur italyan shoiri Torkvato Tasso (1544-1595) salib yurishlari syujetini uz ijodining mavzusi kilib oladi.
XVI asrning oxirlari va XVII asrning boshalrida yashagan domnakanlik monax Tomazo Kampanello (1568-1639) Italiyaning atokli mutafakkirlaridan biri edi. kampanenella 1600 yilda ispan Gabsburglarining zulmiga karshi Kalabriyada kutarilgan kuzgolonda katnashdi. Kampanello kuzgolon vaktida kamokka olinib, salkam 25 yil umrini xar xil turmalarda utkazdi. U turmada ekanida utopik xarakterdagi «Kuyosh shaxri» degan asarini yozdi. Kampanenalla bu asarida fan negizida va mexnatni rejali tashkil etish asosida kurilgan ideal kommunistik jamiyat tuzumini tasvirlaydi, u tasvirlagan jamiyatda xususiy mulk, tekinxurlik bulmaydi, ortikcha mexnat bilan band bulmagan kishi uz jismoniy va ma’naviy kuchlarini garmonik tarzda kamol topdirdi. Kampanellaning «Kuyosh shaxri» asari morning «Utopiya»si bilan birgalikda Yevropada sosialistik fikrning ilk rivojlanishini aks ettirgan eng ajoyib asar bulgan edi.
Ispaniyaga karam bulgan Neapol kirolligi Italiyaning boshka mamlakatlari ichida eng ogir axvolda kolgan mamlakat edi. Bu mamlakkat iktisodiy jixatdan nixoyatda zaif edi. Shaxarlari va sanoati tanazzulga uchrab, kishlok tobora kashshoklashib bordi. Ispan xukumati esa soliklarni xadeb oshira berdi. 1558 yilda 1 million 770 ming dukat barobarida soliklar solingan bulsa, 1620 yilda keng istyemol mollariga (kambagallarning asosiy ovkati bulgan meva va sabzavotga) yangi solik joriy kilinishiga javoban, Neapolda kuzgolon kutarildi. Bu kuzgolongda xunarmandlar, mayda savdogarlar va ishchilar katnashdi. 1647 yil 7 iyuldagi kuzgolon natijasida Neapol xalk ommasi kuliga utdi. Mazane’llon lakabi bilan mashxur bulgan Tomazo Anyello boshchiligida demokratik xukumat tuzildi. Shaxar rasmiy jixatdan ispan kiroliga sodik bulib koldi. Fakat uning amaldorlariga karshi xujum kilindi, xolos. Neapolni uzining karorgoxi kilib utirgan kirol noibi kuzgolonchilarga bir muncha yon berishga majbur buldi. Jumladan, xalklning ayniksa gzabini kuzgatuvchi soliklar bekor kilindi. Mazanyello shaxar lashkar boshligi, general-kapitan sifatida tanildi. Ammo, oradan kup utmay , ispan xokimlari tomonidan yollangan kishilar xalk yulboshchisi Mazanyelloni uldirdilar.
Birok Mazanyelloning ulimidan keyin xam xarakat tuxtamadi. Butun viloyat Neaopol respublika deb e’lon kiladi. Miltik ishlab chikaruvchi manufaktura bosh buldi. Neapol dvoryanlari ispanlar tomonida edi. Xarakat raxbarlari bu vaktda Ispaniya bilan urush xolatida bulgan Fransiyaga tayanib ish kurmokchi buldilar. Ular Lotaringiya gersogi Genrix Gizni korollikka taklif kildilar va u Neapolga kekldi. Lekin Fransiyaning kardinal mazarini xukumat Neapoldagi ishlar uchun yetarli darajada xarbiy kuch ajrata olmadi. 1648 yili baxorida ispan ma’murlari kushin bilan Neapolga kaytib keldilar va xarakatning demokratik katnashchilarini shavkatsiz jazoladilar. Anezzi osib uldirildi. Gersog Gizni esa turmaga kamadilar, ammo oradan kup vakt utmay, fransuz xukumatining talabiga muvofik uturmadan ozod kilindi. Yangi tuz soligi joriy kilinishi munosabati bilan 1647 yilda sisiliyada xam xukumatga karshi xuddi shunday xarakat boshlandi. Ammo bu xarakatning xar ikkalasi xam Italiya xalk ommasining chet el zulmiga karshi nafratini ifoda kilganligi jixatidan juda muximdir. Bu xarakatning xar ikkalasi keyinchalik XVIIIasda va XIX asrning birinchi yarmida butun Italiyani kamrab olgan keng milliy xarakatning uzok utmishidagi kurtagi xisoblanadi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Neapoldagi XVI asrdagi vaziyatni ta’riflab bering.
   
2. 
   Mazanyello lakabi ostida kim bulganligini kursating
   

A. Jennardo Anneze
V. Tomazo Anyello
D. Tomazo kampanella
D. Torkvato Tasso
Ye. Karl U Gabsburg

3. 
   Mazanyello kuzgoloni sabablarini kursating.
   
4. 
   Kuzgolon okibatlariga baxo bering.
   
5. 
   Mazanyello xarakatini davom ettiruvchilar faoliyatiga baxo bering.
   

Adabiyotlar:

1. 
   Urta asrlar tarixi. V.F. Semyonov. T., 1973.
   
2. 
   Dnevnik puteshestviye k dvoru Timura. Ri Gonzelesa de Klavixo. (1403-1406). M., Nauka 1990.
   
3. 
   Istorii italii. V 3 t. M., Nauka.1970. T.1.
   

Reformatsiya va dehqonlar urushi davrida Germaniya

Reja:

1 Reformatsiya boshlanishi

2 Martin Lyuter
3 Dehqonlar urushi va uning oqibatlari

Tayanch tushunchalar: Martin Lyuter, 95 tezis, Tomas Myunser, ritsarlar qo’zg’oloni, Frans fon Zikkengen

Reformatsiyaning boshlanishi. Germaniyada XVI asr boshida

nihoyat darajada keskinlashib. ketgan sinfyy ziddiyatlar oqi-
bat natijada keng revolyusion harakatga aylandi. R e f o r m a-
s i ya, ya’ni papa katolik cherkoviga qarshi harakat bu revolyu-
sion harakatning birinchi davri edi. «Har bir mamla.katda
dunyoviy feodallar bilan alohida-alohida kurash boshlashdan
avval uning bu muqaddaye markaziy tashkilotini yо‘q qilish
lozim edi»1. German reformatsiyasining boshlanishi Martin Lyu-
ter nomi bilan bog‘langandir.
Martin Lyuter (1483—1546) badavlat byurger oilasidan
chiqqandir. U Saksoniyadagi Eysleben shahrida tug‘ilgan. U 1501
yilda Erfurt universitetini bitirib chiqqandan keyin monax
va ruhoniy bо‘ldi. 1509 yilda Saksoniyada endigina ochilgan
Vittenberg universitetida falsafa va teologiya professori bо‘-
lib ishladi. Bir tomondan, о‘rta asr mistiklarining (Touler va
boshqalar) asarlari bilan tanishishi, ikkinchi tomondan, mash-
hur chex reformatori Yan Gus asarlarini о‘rganishi orqasida Lyu-
ter katolik cherkovi qabul qilgan dogmaga butunlay qarama-qar-
shi bо‘lgan xulosaga keldi. Katolitsizmning insonni «xayrli
ishlar orqali gunohlardan pok qilish» (professional ruhoniy
-lar tomonidan amalga oshiriladigan marosimlarni bajarish
ham shu ishlar jumlasiga kiradi) haqidagi ta’limotiga qar-
shi chiqib, Lyuter «insonni e’tiqod bilan pok qilish» ta’limo-
tini rivojlantirdi va bunda о‘ har bir ayrim dinga ishonuvchi
kishining shaxsiy diniy kechinmalarini, kayfiyatini kо‘zda
tutdi. U qadimgi payg‘ambarlardan birining kitobidan о‘qib
olgan «taqvodor kishiga e’tiqodli bо‘lishning о‘zi kifoya» degan
iborani sevib ishlatardi. Lyuterning yangicha qarashlarida av-
valo о‘ziga xos diniy individualizm namoyon bо‘lgan edi. Din,
Lyuterning fikricha, alohida kishi — individning xudoga muno-
sabati bо‘lib, xudo hech qanday ruhoniy, «ilohiy» kishilarning
vositachi bо‘lishiga muhtoj emas. Lyuter ta’limotida professi-
onal ruhoniylarning oddiy fuqarolar ustidan doimiy vosiy-
ligi va nazoratiga qarshi norozilik bor edi,— bu esa klerika-
lizmga, ya’ni ruhoniylarning xuddi shu hukmronligi prinsipiga
asoslanuvchi butun о‘rta asr cherkov tashkilotini rad etishga
olib borardi.
Lyuter ta’limotida yana bir muhim jihat bor edi. Lyuter
muqaddas kitobni, ya’ni tavrotni muqaddas rivoyatdan afzal
deb bilardi. Muqaddas rivoyat esa katolik cherkovi nazarida
qisman keyinroq vujudga kelgan cherkov adabiyotidan («cherkov
avliyolari»ning ijodlari), qisman har xil qonunlardan, ya’ni
har xil cherkov oborotida qabul qilingan yoki turli vaqtlardt
har xyl papalar tomonidan qarorlar («dekretlar») tariqasida
chiqarilgan qonun aktlaridan iboratdir. Bu bilan Lyuter mu-
rakkab iyerarxiyadan, dabdabali marosimlardan, feodal cherkov
yer egaligidan va hokazolardan xoli bо‘lgan soddaroq va demo-
kratroq ilk xristianlikni eng keyingi xristianlikka, feodal-
lashtirilgan, byurokratlashtirilgan о‘rta asr katolik xristian-
- ligiga qarama-qarshi qilib qо‘ydi.
Aslida esa, Lyuter о‘zining bu qarashlarida, о‘rta asr byur-
gerlarining «oddiy cherkov» о‘rnatish kerak degan azalgi talabini
rivojlantirgan edi.
«...Byurger bid’ati ilk xristian cherkovining oddiy tuzumi
tiklanishini va ruhoniylarning alohida sosloviyesini tugatish-
ni talab qildi. Bu jо‘n tuzum monaxlarni, prelatlarni1, rim
kuriyasini, xullas cherkov uchun qimmatli bо‘lgan hamma narsani
bekor qilar edi»2.
Vorms reyxstagigacha Lyuter faoliyatining asosiy bosqichla-
ri. Lyuterning indulgensiya savdosiga qarshi 95 tezis bilan
chiqishi uning reformatsiya ruhida birinchi chiqishi edi. 1517
yilda Vittenberg atrofida indulgensiya savdosi ayniqsa qizib
ketgan edi. Indulgensiya savdosi shundan iborat ediki, papa-
, ning maxsus yorliqlari sotilardi, bu yorliqni ma’lum miqdorda
pul tо‘lab sotib olgan kishining hamma gunohlari kechilgan deb
hisoblanar edi.
Germaniyadagi indulgensiya savdosi papaga ayniqsa katga
daromad keltirardi. Ammo shu bilan birga indulgensiya diniy
hissiyotlarni oldi-sotdiga aylantirib yuborgai katolik dini-
ning ayniganligini yaqqol kо‘rsatib turardi.
Lyuter о‘zining «imon keltirish bilan gunohdan pok bо‘lish»
tо‘g‘risidagi о‘z ta’limotiga asoslanib yozgan va Vittenberg uni-
versiteti cherkovining eshiklariga yopishtirgan tezislarida
(1517 y. 31 oktabr) «muqaddas kitob»ning turli joylaridan
dalillar keltirib, indulgensiya savdosiga qarshi norozilik
bildirgan edi.
Lyuter о‘z tezislaripi yozar ekap, papa cherkovi bilap aloqani
uzishni mutlaqo о‘ylamagan edi. Medichnlar xonadonidan bо‘lgan
papa Lev X niig о‘zi ham dastavval Lyuternipg bu chiqishiga
uncha e’tibor bermadi. Papa Lyuterningbu chiqishiga bir-birlari
bilan raqobat qilayotgan moiax ordenlari о‘rtasidagi oddiy
munozara deb qaradi. Biroq Lyuter bilan turli teologiya pro-
fessorlari о‘rtasidagi munozaralar davom etaverib, tobora
о‘tkir tus olib ketdi. Bu munozaralar davomida Lyuterning о‘zi
ham ortodoksal katolik pozitsiyadan borgai sari uzoqlashdi.
1519 yilda Leypsigdagi munozarada Lyuter, cherkov papasiz ham
yashay oladi, degan fikrni bildirdi. U ruhoniylarning alohiaa
bir uyushmaligiii rad qildi va xudo qoshida har bir xristian
ma’lum darajada о‘zi ruhoniydir, dedi. U Yan Gus bilan ham-
fikr ekanligini umum oldida e’lon qildi hamda ulug‘ chex
reformatorini gulxanda kuydirganlarini qoraladi. Papa 152E
yilning ikkinchi yarmida Lyuterni murtad sifatida cherkovdan
haydab yuborish tо‘g‘risida bulla chiqarganida, Lyuter bunga hech
qanday e’tibor bermadi. Studentlar papaning bu bullasini
Vittenberg universitetining hovlisida tantanali suratda kuy-
dirib tashladilar. Kо‘p о‘tmay Lyuter papa bullasini haqorat
qilib, «Dajjolning bullasiga qarshi» degan pamflet yozdi.
Lyuter endi papaning о‘zini dajjol deb atadi. Lyuter bu pam-.
fletida yangi imperator Karl V ga murojaat qilib, Rimni
papa qо‘lidan tortib olishni va German imperiyasidagi cherkoz
yerlarining hammasini musodara qilishni taklif etdi.
German jamiyatidagi turli-tuman.elementlar, ya’ni papa ho-
kimiyati va katolik cherkoviga qarshi chiquvchi eng mо‘tadil
elementlar bilan birga eng sо‘l elementlar ma’lum vaqtgacha
Lyuter atrofiga birlashdilar. «Lyuter otgan yashin nishonga bo-
'rib tegdi. Butun nemis xalqi harakatga keldi. Bir tomondan,
dehqonlar va plebeylar Lyuterning poplarga qarshi xitobnoma-
larini, uning xristian erkinligi tо‘g‘risidagi targ‘ibotini qо‘z-
g‘olonga da’vat deb bildilar; ikkinchi tomondan, eng mо‘tadil
byurgerlar va quyi dvoryanlarning ancha qismi unga qо‘shildi;
umumiy oqim hatto knyazlarni ham о‘ziga jalb qildi. Ularning
ba’zi birlari о‘z zolimlarinichg hammasidan о‘ch olish vaqti
keldi deb о‘ylar, boshqalari faqat poplarning qudratiga va*
Rimga bо‘lgan qaramlikka chek qо‘yishni, katolik iyerarxiyasin»
tugatishni va cherkov mol-mulkini musodara qilish yо‘li bilan
boylik orttirishni istar edilarlQо‘pgina gumanistlar Lyuter
tomonini oldilar. Ular orasida Ulrix fon Gutten va yana bir»
mashhur gumanist-filolog Filipp M ye l a n x t o n (1497—
1560) ham bor edi. Qeksa avlod gumanistlari — Rotterdamskiy
va Reyxlin reformatsiyaga qо‘shilmadilar.
Vorms reyxstagi hamda katolik cherkoviga qarshi birlashgan
frontning buzilib ketishi. 1521 yil 28 yanvarda Vorms shahrida
yaqindagina saylangan imperator Karl V ishtirokida reyxstag
ochildi. Imperator «bid’at»ga mutlaqo qarshi.edi. U kо‘p mulo-
hazalarga kо‘ra papani quvvatlardi. Katolitsizm imperatorga
isyonchi knyazlarga qarshi kurashish uchun suyanchiq kuch sifatida
zarur edi. Papa esa imperatorga Fransiyaga qarshi Italiya olib*
boradigan urushda ittifoqchi sifatida ham zarur edi.
Seymga chaqirib keltirilgan Lyuterga о‘z qarashlaridan voe
kechish taklif etildi. Lyuter о‘z pozitsiyasida mahkam turib oldi
va uning qarashlari notо‘g‘riligi «muqaddas kitob»ga asosla-
nib isbot etilgan taqdirdagina о‘z fikrlaridan qaytishini ayt-
di. Reyxstag Lyuter ishi yuzasidan hech qanday qaror chiqarmadi
va reformator erkinlikda qola berdi. Faqat 1521 yil may oyi-
da, reyxstag a’zolarining kо‘pchiligi tarqalib ketgandan ke-
yingina, Karl V Lyuterni qamoqqa olish tо‘g‘risida edikt (far-
mon) chiqardi. Ammo Saksoniya kurfyursti Lyuterni о‘zining
Vartburgdagi qasriga yashirdi, bu yerda Lyuter tamomila bexa-
tar yashadi.
Lyuter Vartburgda 1522 yil martigacha, о‘z joyi Vittenberg-
ga bemalol qaytib borish mumkin bо‘lganga qadar turdi. Impe-
rator fransuz koroliga qarshi urush bilan band edi. Kо‘pchilik
knyazlarning о‘zlari reformatsiyadan manfaatdor bо‘lib qolgan
edilar. Lyuterni qamoqqa olish haqidagi 1521 yil edikti ijro
qilinmay qola berdi.
Lyuter Vartburgda turganida, tavrotni latin tilidan ne-
mischaga tarjima qilish bilan mashg‘ul bо‘ldi. Tarjima 12 yil-
dan keyingina tugadi. Ammo tavrot tarjimasining ba’zi qism-
lari 20- yillardayoq xaloyiq orasiga tarqalib, Germaniyadagi
dehqon-plebey ommasita katta ta’sir kо‘rsatdi, ular tavrotning
ayrim joylaridan о‘zdarining sotsial talablarini asoslash
uchun foydalandilar.
1517—1520 yillarda papaga qarshi kо‘tarilgan murakkab sos-
tavli oppozitsiya bu vaqtga kelib (1521—1522 yillarda) bо‘li-
nib ketgan edi. Ldoter borgan sari о‘z reformasini «tinch» yо‘l
bilan, «legal» tarzda, dunyoviy knyaz hokimiyati yordami bilan
amalga oshirishga harakat qiladigan bо‘lib qoldi. U byurger-
knyazlarning mо‘tadil reformatsiyasi lageriga boshchilik qildi.
Bu reformatsiyadan maqsad german cherkovini papadan ajratib
olish, cherkoz mol-mulkini musodara qilish hamda cherkovni
knyaz va byurgerlik foydasiga xizmat qiladigan tarzda tashki-
liy jihatdan qayta qurish edi. Lyuter ham, uning tarafdorlari
ham bironta sotsial reforma о‘tkazish tо‘g‘risida о‘ylamagan edi-
lar. Mо‘tadil Lyuterchilar reformatsiya lageriga qarama-qarshi
bо‘lgan yana boshqa ikki lager tuzildi: buning biri reforma-
sion feodal-katoliklar lageri bо‘lib, uning boshida imperator
hamda knyazlarning bir qismi turar, shaharlardagi patritsiy
larning yuqori tabaqasi ham shu lagerga mansub edi; ikkinchisi
revolyusion, plebey-dehqonlar reformatsiyasi lageri bо‘lib, bu-
ning yо‘lboshchisi radikal-demokratvoiz Tomas Myunser edi.
Xalq reformatsiyasi. Anabaptistlar. Lyuterning mо‘tadil re-
formasiga norozilik dastlab Saksoniyaning sanoat korxona-
larijо‘p bо‘lgan Svikkau shahrida (movut tо‘qish sanoati taraq-
qiy qilgan markazlardan biri) bildirildi, bu yerda 1520 yilda
anabaptistlar (yoki qayta chо‘qintirilganlar) mazhabi tashkil
topdi. Bu mazhabning boshida tо‘quvchi xalfa Nikolay Shtorx
turardi. Anabaptistlar ikona va marosimlarning tugatilishi-
ni talab qildilar; ular katta bо‘lgandan keyingina chо‘qinti-
rishii tan oldilar (bolalik chog‘ida chо‘qintirilganlarni qayta-
dan chо‘qintirdilar); «ichki vahiy» (vnutrenneye otkrove-
niye)ga ishonardilar va «payg‘ambarlik» davri keldi, deb
hisobladilar. Anabaptistlar yer yuzida yangi, «ilohiy saltanat»
ming yillygi, ya’ni hozirgi sinfiy tuzumga qarama-qarshi bо‘l-
gan qandaydir tartib о‘rnatilishini uncha aniq bо‘lmagan tarzda
tasavvur qilardilar. Tomas Myunser Svikkauga kо‘chib kelib, u
yerdagi cherkovlardan biriga ruhoniy bо‘lib olgandan keyin
Svikkau anabaptistlarining sotsial qarashlari ancha aniqroq
shakllandi.
Tomas Myunser (taxminan 1490—1525 yillar) avval boshda
Lyuterning papa cherkoviga qarshi chiqishlarini qizg‘in tabrik-
ladi. Ammo sal о‘tmay Lyuter reformasining mо‘tadil xarakte-
ridan hafsalasi pir bо‘ldi va о‘z diniy hamda sotsial-siyosiy
qarashlarida Lyuter reformasidan kо‘ra ancha radikal bо‘lib
chiqdi. Myunser о‘z va’zlarida katolik ruhoniylariga qarshi-
gina emas, balki dunyoviy feodallarga va boylarga ham qarshi
hujum qilib chiqdi. Myunser Lyuterning aksicha, e’tiqodning
asosiy manbai tavrot emas, balki «jonli vahiy» deb bilardi;
aslida u «jonli vahiy» deb inson idrokini nazarda tutardi.
U Isoni oddiy bir kishi deb, ustoz va payg‘ambar deb hisob-
lardi. Myunser ham (anabaptistlar singari) yer yuzida «ilohiy
saltanat» bо‘ladi deb ta’lim berardi. Ammo u «ilohiy salta-
nat»ni aniqroq ta’riflar va uning ta’rifida bu zamon о‘ziga
xos sotsial revolyusiya xarakterig‘a ega edi. «Myunser ilohiy
saltanat deb, sinfiy tafovutlar ham, xususiy mulk ham, ja-
miyat a’zolariga qarama-qarshi va yot bо‘lgan hamda ajralib
turgan davlat hokimiyati ham bо‘lmaydigan ijtimoiy tuzumni
nazarda tutgandir»1. Myunser feodal tuzumiga hamda uning so-
sial iyerarxiyasi va sinfiy zulmiga qarama-qarshi qilib «...so-
sial teng respublikaning ming yil saltanat qilishi tо‘g‘risi-
dagi о‘zining xayoliy tasvirini»2 qо‘ygan edi. Bunday «ilohiy
saltanat» kelishini Myunser revolyusion ish deb bilar edi.
«Butun dunyo juda qattiq larzalarga bardosh berishi kerak;
shunday hodisa rо‘y beradiki, xudosizlar ag‘darib tashlanadi,
xor bо‘lganlar esa ulug‘lanadi»3.
«Xudosizlar» deb Myunser knyazlar, ritsarlar, shahar patri-
siylari va boshqa hamma ekspluatatorlarni nazarda tutgan.
Myunser umumiy xristian ittifoqi tuzishga chaqirgan, bu itti-
foq esa barcha «xudosiz zolimlarga» xotima berishi lozim bо‘l-
gan.
Myunser anabaptistlarning rahbarlari bilan birgalikda
Svikkaudan haydalgandan keyin turli joylarda bо‘ldi: Chexiya-
da yashadi (bu yerda guschilar harakati tarafdorlaridan saqla-
nib qolgan kishilar bilan aloqa bog‘ladi), Tyurengiyada -(bu
yerda u bir qancha vaqt Altshtedtda yashadi) va Shvabiyada bо‘ldi;
nihoyat, 1525 yilda, dehqonlar urushi vaqtida Myunser Myul-
gauzen shahridagi (bu ham Tyuringiyada) revolyusion harakatga
boshchilik qyldi.
Ritsarlar qо‘zg‘oloni. «Lyuterning cherkovga qarshi isyonga cha-
qirishi ikkita siyosiy qо‘zg‘olonga sabab bо‘ldi: avval 1523 yil-
da Frans fon Zikkengen boshchiligida past darajali dvoryanlar
qо‘zg‘oloni kо‘tarildi, sо‘ngra — 1525 yilda Ulug‘ dehqonlar uru-
shi boshlandi»4.
Ritsarlar qо‘zg‘oloni Reyn oblastida bо‘ldi. Bu oblastdagi
va qisman unga qо‘shni bо‘lgan Frankoniya va Shvabiyadagi ritsar-
lar 1522 yil avgustida Landau shahrida syezdga tо‘plandilar
va olti yil muddatga ittifoq tuzdilar. Bir necha qasr egasi
F r a n s f o n Z i k k ye n g ye n (1,481—1523) bu ittifoqqa bosh
bо‘ldi. 1522 yil sentabrda Zikkengen b—7 ming kishilik ritsar-
lar otryadi bilan Trir arxiyepiskopi Rixardga qarshi otlandn.
Zikkengen arxiyepiskopning poytaxti Trirni juda tez egallab
olishga umid bog‘lagan edi. Ammo ritsarlar shaharni ololma-
dilar. Qо‘shni knyazlar — Pfals kurfyursti bilan Gessen
landgrafining qо‘shinlari arxiyepiskopga yordamga kelishdi.
Ularning qо‘shini 30 ming kishiga yaqin edi. Zikkengen va unga
qо‘shilgan Gutten ritsarlarga shaharliklar yordam beradi deb
ishongan edilar, lekin ularning bu umidlari butunlay puchga
chiqdi. Shaharliklar ritsarlarga savdoni rivojlanishiga
xalaqit bergan va mamlakatda doimo anarxiya vujudga keltir-
gan booqinchilar va talovchilar deb qarashda davom etardilar.
Dehqonlar ham ritsarlarga ishonmadilar, ularni xо‘jayinlar
va ezuvchilar deb hisoblardilar.
Knyazlar ritsarlarni Trirdan uloqtirib tashlab, о‘zlari
Zikkengen yer mulkiga qarab yurdilar. Qnyazlar uning bosh qas-
ri bо‘lgan Landshtulni ishg‘ol qilganlarida Zikkengen og‘ir yara-
dor bо‘lib, qasrga kirib kelayotgan g‘oliblar kо‘z oldida о‘ldi.
Ritsarlar qо‘zg‘olopi mag‘lubiyatga uchradi. Shu vaqtdan boshlab
nemis ritsarlari har qaiday siyosiy mustaqillikdan mahrum
bо‘ldilar. Ular tamomila kpyazlarga tobe bо‘lib qoldilar, chunki
zkspluatatorlik manfaatlariiing bir xil bо‘lishi ularni knyaz-
lar bilan bog‘lar edi.
1525 yilgi dehqonlar urushi. Dehqonlar urushi deb nom olgan
dehqonlar qо‘zg‘oloni tamomila boshqa xarakterda edi. 1522—
1523 yillardagi ritsarlar harakati tor sosloviyechilik tusida
bо‘lgan bо‘lsa, 1524—1525 yillardagi dehqonlar urushi bunga
qarama-qarshi ravishda keng, ommaviy xalq harakati tusini
oldi va Germaiiya territoriyasining katta qismiga yoyildi ham-
da eski feodal sotsial siyosiy tuzumining butun negizini qо‘po-
rib tashlash xavfini tug‘dirdi. Dehqonlar urushi uch asosiy
rayonga: 1) Shvabiya, 2) Frankoniya va 3) Tyuringiya — Saksoniya-
ga yoyildi. Qо‘zg‘olonning bu uchta asosiy rayonidan tashqari,
boshqa rayonlar ham harakatga tortildi: g‘arbda — Elzas,
sharqda — Tiroldagi Yuqori Avstriya, Shtiriya, Karintiya va
Kraynadagi Alp tog‘i rayonlarida harakag boshlandi. Sharqiy
rayonlarda harakat 1526 yilda ham, ya’ni g‘arbda harakat bosti-
rilgandan keyin ham davom eta berdi.
Shvabiyadagi qо‘zg‘olon. Shvabiyadagi dehqonlar qо‘zg‘oloni
Shveysariya chegarasi yaqinidagi Shvarsvald okrugida 1524 yil-
ning yozidayoq boshlangan edi. Shtyullingen landgrafligida qо‘z-
golon kо‘targan dehqonlar (1524 yil 24 iyunda) о‘z pomeshchik-
graflariga barshchina majburiyatini tо‘lashdan bosh tortdilar.
Kо‘p о‘tmay, qо‘shni monastir (avliyo Vlasiy monastiri) dehqon-
lari ham graf dehqonlariga qо‘shildilar. 1524 yil yoz faslining
oxiriga kelib, qо‘zg‘olonchilarning soni salkam 3503 kishiga
yetdi. Ular qurolli otryad tuzdilar, bu otryadga ilgari fransuz-
larga qarshi urushda qatnashgan va shu sababli harbiy ishni
yaxshi bilgan G a n s M yu l l ye r degan dehqon boshchilik qildi.
Myunser izdoshlaridan biri bо‘lgan B a l t a z a r Gurma-
y ye r degan voiz Myullerning yordamchisi edi. Valdsgut shahar-
chasi qо‘zg‘olonchilarning markazi bо‘ldi. Bu vaqt imperator
hamda janubiy Germaniyaning kо‘pgina feodallari Fransiyaga
qarshi urush bilan band bо‘lganliklari tufayli Shvabiyada qol-
gan feodallar juda qiyin ahvolga tushib qolgan edilar. Du-
rust, Shvabiyada knyazlar, ritsarlar va shaharlarning Shvabiya
ittifoqi deb atalgan ittifoqiga qarashli «yollanma otryad tu-
sidagi muntazam qо‘shinning о‘ziga xos bir turi bor edi, ammo
uning kuchlari katta emas, son jihatdan qо‘zg‘olonchi dehqon-
larga nisbatan deyarli ikki baravar kam edi. Janubiy Shvabiya
feodallari о‘zlarining yetarli darajada kuchli emasliklarini
sezib, bir necha oylar mobaynidz dehqonlar bilan «tinch muzoka-
ralar» olib borib, loaqal qо‘zg‘olonning kengayib ketishiga yо‘l
qо‘ymaslikka harakat qilib turdilar. Ammo 1525 yilning yanva-
rida dehqonlar «jznobler»ning turli va’dalar berib ularni
aldayotganlarini payqadilar. Muzokaralar tо‘xtatildi. Harakat
tezda butun Shvabiyaga yoyilib ketdi. 1525 yilning dastlabki uch
oyi ichida Shvabiyade yana bir necha qurolli otryad tashkil topdi.
Endi bunday otryadlarning soni oltitaga yetdi1, qurollangan
kishilarning soni esa 30—40 mingga borib qoldi, Geynning
yuqori tomonidan tortib, Yuqori Dunaydan sharqqacha to (sharqi-
shimoldagi) Ulm shahriga qadar va sharqi-janubdagi Boden
kо‘ligachz bо‘lgan butun о‘lkani ommzviy dehqonlar qо‘zg‘oloni
qamrab oldi. 1525 yil 6—7 martda Memmingen shahrida Shvabiya
dehqonlari oltita otryadi rahberlarining syezdi bо‘ldi. Syezd-
da «Un ikki modda» nomi bilan dehqonlar talablariniig pro-
grammasi qabul qilindi.

Shvabiyadagi qо‘zg‘olonning bostirilishi. Truxzes bu yerdagi

qо‘zg‘olonchilarni tamomila tinchitishni mahalliy knyazlarga
qoldirib qо‘yib, о‘zi Shvabiyaga qaytib keldi va u yerdagi deh-
qonlarning qurolli otryadlaridan qolgan-qutganlarini tugat-
di. Sobiq Kо‘l bо‘yi otryadi bilan ittifoq bо‘lib olib (ulardan
qariyb 5 ming kishi о‘zlarining avvalgi ittifoqchilariga qarshi
Truxzes bilan birlikda harakat qilishga rozilik bergan edi),
Truxzes g‘arbi-janubiy Shvabiya dehqonlarining otryadlarini
ikki marta (16 va 25 iyulda) bо‘lgan tо‘qnashuvda (avval Shvars-
vald, sо‘ngra Algeu otryadlarini) tor-mor qildi. «Yuqori
Reyndagi qо‘zg‘olonning sо‘nggi tayanchi2 bо‘lgan Valdsgut shahri
1525 yil 6 dekabrda ishg‘ol qilindi.
Tyuringiya va Saksoniyadagi qо‘zg‘olon. Tyuringiya bilan Sakso-
niyada ham dehqonlarning pomeshchiqlarga qarshi juda kо‘p g‘a-
layonlari bо‘lib о‘tdi. Sanoat rivoj topgan bu о‘lkada qisman
shaharliklar va qisman mayda dehqonlar tipidagi plebeylar
juda kо‘p edi. Mahalliy shaharlarning movut sanoatidagi xal-
falar va (shuningdek kо‘pchiligi yarim dehqonlardan iborat)
kon ishchilari 1525 yilning birinchi yarmida g‘oyat qattiq haya-
jonda edilar. 1525 yil fevralida Tomas Myunser shu yerga kel-
gan edi. U о‘z faoliyat markazi qilib imperiya shahri Myulgau-
zenni tanladi. 17 martda bu yerda о‘zgarish yuz berdi. Patriysi-
larning shahar kengashi о‘rniga yangi, demokratik kengash, «Aba-
diy kengash» degan о‘ziga xos nom olgan boshqarma tuzildi. Bu
kengash Myunper va uning dо‘stlari ta’siri ostida bо‘lib, ular
orasida Myunserning eski shogirdi Genrix Pfeyfer ayniqsa
aktiv ish olib borardi.
Tashkil topgan erkin Myulgauzen kommunasi ishlab chiqarish
vositalarini umumlashtirish jihatidan biron muhim tadbirni
amalga oshirolmadi, albatta. Myunserga birinchi navbatda de-
mokratik vazifalarni hal etishga—feodallarga qarshi kura-
shishga tо‘g‘ri keldi. U Tyuringiya dehqonlarini va qо‘shni Man-
sfeld okrugidagi kon ishchilarini zо‘r berib umumiy qо‘zg‘olon
kо‘tarishga chaqirdi. Myunser xitobnomalaridan birida: «Yovu
lar (ya’ni feodallar) tirik zkan, siz insoniyat boshiga tushgan
dahshatdan xalos bо‘lolmaysiz, bu sizlarning urushingiz emas,
xudo urushidir» deb yozgan edi. Myunser bilan Pfeyfer kо‘p о‘t-
may asosan dehqonlardan iborat qariyb 8 ming kishilik qurol-
li otryad tashkil etdilar. Ammo otryad yaxshi mashq kо‘rmagan
edi. Myunserning о‘zi harbiy ishda tajribasiz edi. Qо‘shni kon-
larning egalari bо‘lgan Mansfeld knyazlari kon ishchilariga
bir oz yon berib, shu bilan ularni о‘zlariga qarshi harakatga
qо‘shilishidan tо‘xtatib qoldilar. Kuchlarini birlashtirgan
knyazlar — landgraf Filipp Gessenskiy bilan Saksoniyagersogi
Georg 1525 yil 16 mayda Frankengauzen shahriga yaqin joyda
Myunser lashkarini tor-mor qildilar. 8 ming qо‘zg‘olonchidan
5 minggi jangda о‘ldirildi. Asir olingan Myunserni avval qat-
tiq qiynadilar, sо‘ngra uning boshini kesdilar. 25 mayda Myul-
gauzen ishg‘ol qilindi. Qо‘lga tushirilgan Pfeyfer va «Abadiy
kengash» ning boshqa a’zolari ham qiynoqqa solinib, keyin
qatl qilindi. Myulgauzen shahri esa «isyonda» ishtirok qilgani
uchun imperiya shahari huquqlaridan mahrum etildi.
Sharqiy Alp okruglarida dehqonlar harakati. 1525 yilgi
.dehqonlar qо‘zg‘oloni imperiyaning janubi-sharqidagi Zalsburg
.arxiyepiskopligiga hamda Gabsburglarning meros yerlaridagi
Tirol, Shtiriya, Karintiya va Kraynaga yoyildi. Qо‘zg‘olon kо‘-
targan dehqonlar orasida nemis dehqonlarigina emas, balki
kо‘p hollarda bu territoriyadagi mahalliy aholining aksariya-
tini tashkil qiluvchi kо‘pgina slavyanlar ham bor edi. Harakat
Tirolda ayniqsa muvaffaqiyatli rivojlandi. Bu yerda Myunser-
«ing izdoshlaridan biri, harbiy ishni yaxshi egallagan Mixa-
e l G ye y s m a y ye r qо‘zg‘olonchi dehqonlarning yо‘lboshchisi
bо‘lgan edi. Uning rahbarligida dehqonlar Tiroldagi kо‘pgina
qal’alarni egalladilar va kо‘p miqdordagi monastirlarni vay-
ron qildilar. Geysmayerga ayni vaqtda Shvabiya, Bavariya va
Avstriya feodallariga, shupingdek Zalsburg arxiyepiskopi qо‘-
shinlariga qarshi kurash olib borishga tо‘g‘ri keldi.
Bir qator shiddatli janglarda Geysmayer bu qо‘shinlarning
•birlashuviga imkon bermay, ularni tor-mor qildi.
1526 yildagina feodallarning kuch jihatdan ustun qо‘shin-
lari qurshovida qolgan Geysmayer chekinishga majbur bо‘ldi.
Ammo u qurshovdan chiqib, о‘z otryadlarini Avstriya Alplari
orqali Venetsiya territoriyasiga eson-omon olib chiqib ketishga
muvaffaq bо‘ldi. 1527 yilda yollangan qotil 1525 yilgi dehqon-
dar urushining g‘ayratli va talantli yо‘lboshchilaridan biri
bо‘lgan Gesmeyerning umrini zavol qildi.
Dehqonlar urushining yengilish sabablari va bu urushning
tarixiy ahamiyati. 1525 yilgi dehqonlar urushi mag‘lubiyatga
uchradi. Bu mag‘lubiyatning sabablari juda ravshandir. Dehqon-
larning tarqoqligi, ularning partikulyarizmi, feodallarga
ishonuvchanligi, dehqonlar о‘rtasidagi badavlat elementlarning
«xо‘jayinlar» bilan kelishuvga moyil bо‘lgapligi muqarrar
mag‘lubiyatga olib kelmay iloji yо‘q edi. Bunda dehqonlarning
ittifoqchilari ham anchagina aybdordir. Ritsarlar mayda feo-
dal-krepostniklardan iborat bо‘lganliklari sababli qо‘zg‘olon
kо‘targan dehqonlarga haqiqiy rahbar bо‘lolmas edilar. Feo-
dal tuzumini yо‘qotishda ritsarlardan kо‘ra kо‘proq manfaatdor
bо‘lgan .byurgerlar ham aslida dehqonlarga doim bevafolik
qildilar, ularning manfaatiga xiyonat qildilar. Byurgerlar
reformatsiyasining ideologi va yо‘lboshchisi bо‘lgan Lyuterning
о‘zi ham dehqonlar urushini qoralash uchun ishlatmagan sо‘zi
qolmadi. Dehqonlar urushi ayni qizg‘in paytda, bundan g‘azabga
kelgan Lyuter: «Quturgan itni qanday о‘ldirsalar, ularni
(ya’ni dehqonlarni) ham oshkorami, yashirinchami urib, bо‘g‘ib,
nayza suqib о‘ldirish kerak», deb yozgan edi.
Kapitalizm vujudga kelayotgan davrda burjua-demokratik
revolyusiyaga rahbarlik qilish vazifasi taryxiy jihatdan bur-
juaziya zimmasiga tushar edi. Ammo XVI asrda nemis burjua-
ziyasi hali yetilmagan, milliy burjuaziya sinf bо‘lib tarkib
topmagan, о‘rta asr byurgerligi doirasidan chinakam chiqib ket-
magan edi. Germaniyaning feodal tarqoqligi tufayli hamma
sinflarning, shu jumladan, burjuaziyaning ham harakatida
mahallyylik va cheklanganlik ta’siri hali kuchli edi. Ulug‘
dehqon urishini mag‘lubiyatga olib kelgan asosiy sabablardan
biri -nemis byurgerlarining qо‘rqoqligi va kо‘p vaqt xoinlik
qilganligidir.
Shaharlardagi plebey elementlar dehqonlar qо‘zg‘oloniga
jiddiy yordam kо‘rsatdi. Lekin ular ham zaif edi va о‘zlari
ham yetarli darajada uyushmaganliklari sababli dehqonlar ha-
rakatiga boshchilik qilolmadilar., -Tamomila tarkib topib,
yaxshi uyushgan proletariattina dehqonlar harakatiga bosh bо‘la
olar, g‘olibona demokratik revolyusiyaning gegemoni bо‘la olar
edi. Ammo XVI asrda Germaiiyada kapitalizmning birinchi kur-
taklari endigina paydo bо‘la boshlagan edi. Hali u vaqtda ish-
chilar sinfiga aylangan proletariatning о‘zi yо‘q edi.
Lekin, har holda, 1525 yilgi dehqoplar urushi yengilganiga
qaramay, о‘zining partikulyarizmiga, XVI asrning birinchi cho-
ragida Germaniyada ijtimoiy munosabatlarning yetuk bо‘lma-
ganligiga qaramay, g‘oyat katta tarixiy ahamiyatga ega bо‘ldi.
Bu urush Germaniya tarixining qahramonona davri edi. Engels
bunday deb yozgan edi: «Nemis xalqining ham revolyusion tra-
ditsiyasi bor. Bir vaqtlar Germaiiya shunday shaxslarni may-
donga chiqargan ediki, ularni boshqa mamlakatlarning eng yax-
shi revolyusion arboblari bilan bir qatorga qо‘yish mumkin;
bir vaqtlar nemis xalqi shu qadar zо‘r g‘ayrat, sabot va mato-
nat kо‘rsatgan ediki, bu xislatlar bilan markazlashgan millat
ajoyib natijalarga erishuvi mumkin edi; iyemis dehqonlari
va plebeylari ajoyib ideya va planlarni ilgari surgan edi-
larki, bunday g‘oya va planlar ulariing avlod-ajdodlarini kо‘p
vaqt titratib, dahshatga solar edi»1.
Mazlum mehnatkash sinflarning yangi davrdagi tarixiy ku-
rashlari uchun dehqonlar urushidan olingan eng muhim saboq—
proletariat bilan dehqonlar ittifoqining zarurligi haqida-
gi saboqdir. K. Marks 1856 yil 16 aprelda F. Engelsga yozgan
xatida bunday degan edi: «Germaniyadagi butun ish dehqonlar
urushining qandaydir yо‘l bilan ikkinchi marta takrorlanib,
proletar revolyusiyasini quvvatlashiga bog‘liq. Shunda hamma
ish joyida bо‘ladi»2. Proletariat bilan dehqonlar ittifoqi
haqidagi ta’limot marksizm-leninizm nazariyasida eng muhim
momentlardan biri qilib olindi.

Nazorat savollari:

1. 
   Martin Lyuter haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
2. 
   Reformatsiya yuz berishiga asosiy sabablar nima edi?
   
3. 
   Dehqonlar urushining kelib chiqishi va uning natijasi qanday yuz berdi?
   
4. 
   Tomas Myunser kim?
   

Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati

1. 
   O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973.
   
2. 
   O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014.
   
3. 
   Istoriya sredni vekov. Udalsov. M.,1973
   
4. 
   www.ziyonet.uz.
   

Yevropaga Reformatsiya yoyilishi va katolik kontreformatsiyasi

Reja:

1 Shveysariyada reformatsiya
2 Ulrix Svingli
3 Kontreformatsiya harakati

Tayanch tushunchalar: Ulrix Svingli, Jan Kalvin, Trident

Sobori, Konttreformatsiya, Papa

Siyosiy jihatdan Shveysariya XVI asrda juda xilma-xil edi..

Ba’zi kantonlarga, ya’ni shahar kantonlariga rivojlangan sa-
noat markazlari (Bern, Syurix va boshqalar) boshchilik qilar-
di, boshqalari, ya’ni qishloq («o‘rmon») kantonlari esa iqtiso-
diy jihatdan orqada qolgan okruglar edi. Ayrim shaharlarda
hokimiyat tepasida tanho patrisiat turardi (masalan, Bernda),.
boshqa shaharlarda (Syurixga o‘xshash shaharlarda) shahar ken-
gashining sostavi birmuncha demokratik edi. Shveysariyaning
anchagina katta, shahri yyrik savdo va sanoat markazi bo‘lgan
Jeiyeva 1530 yildagina Savoyya gersogi hukumronligidan ozod
bo‘lib, Shveysariya ittifoqiga ittifoqdosh yer sifatida kirgan
edi. Ammo uning federasiya sostaviga kanton sifatida batamom
kiritilishiga hali ancha vaqt bor edi.
Shveysariya federasiyasining tagi bo‘sh va mujmalligidan
foydalanib, yirik qo‘shii davlatlar Shveysariyani o‘z siyosat-
larining quroliga aylaptirdilar. Fransuz koroli, german im-
peratori, Rim papasi Shveysariya dehqonlaridan yollanma sol-
datdar sifatida foydalandilar. Dehqoilarni yollanma soldat
qilib sotish Shveysariya boshiga bitgan balo bo‘ldi. Ittifoq
hukumati o‘z fuqarolarining qoni bilan ochiqdan-ochiq savdo'
qilardi. Shahar kantonlari chet el hukumatlari bilan qishloq
kantonlari o‘rtasida olib borilgan muzokaralarda odatda vo-
sitachilik vazifasini o‘tar edilar. Ammo Shveysariya ittifo-
qidagi aholining eng ilg‘or tabaqalari dehqonlarni yollanma
soldat qilib sotish mamlakatga naqadar katta ziyon yetkazishi-
ni tushuna boshladilar. Ular kantonlarni ancha markazlashgan
yagona Shveysariya davlatiga jipslashtirishni orzu qilardilar.
Yangi protestant dinini ular Shveysariyani siyosiy jihatdan
uyg‘otish quroli deb, shuningdek mahalliy ruhoniy va dunyoviy
feodallarga qat’iy zarba berish uchun kurash formasi deb qa-
bul qildilar. Bu vaqtda mahalliy feodallar orqada qolib
kelayotgan kantonlarida siyosiy yo‘lboshchi sifatidagi o‘z ahami-
yatlarini hali yo‘qotmagan edilar.
Ulrix Svingli. Shveysariya reformasiyasiga U l r i x
S v i n g l i (1484—1531) yo‘lboshchilik qildi. Svingli badav-
lat shveysar dehqonining o‘g‘li edi; bundan tashqari uning ancha
obro‘li va ta’siri zo‘r ruhoniylardan qarindoshlari ham bo‘-
lib, uning juda yaxshi ilm olishiga yordam berdilar. Sviigli
Vena universitetini tamomlab, latin va grek tillaripp yaxshi
o‘rganib oldi. Bir qancha vaqtgacha u gumanist,, Erazm Rotter-
damskiyga do‘st bo‘lib keldi. 1518 yilda Svingli Syurix sobo-
rining popi bo‘ldi. Svingli «dinni pokizalash» to‘g‘risydagi
va’zi bilan, uning o‘z gapiga qaraganda, Lyuterdan oldin, 1516
yildayoq maydonga chiqqan. Ammo papalik bilap munosabatini
keyinroq, 1519 yilda, Syurix ma’murlari o‘z kaptonlarida in-
dulgensiya bilan savdo qilishni uning taklifiga muvofiq
taqiq etgan vaqtda uzgan. 1522 yilda Svingli «67 modda» sar-
lavhali kitobini chiqarib, unda u o‘z reformasiyasining prin-
siplarini bayon qilib berdi. Svingli muqaddas kitobni
Lyuterga qaraganda ancha rasional tarzda talqin qiladi. U Iso-
ning jamoliga musharraf bo‘lish rasm-odatini Isoga sig‘inish-
dan boshqa bir narsa emas, deb qaraydi va cherkovda yeyilgan
bir burda non bilan ichilgan muqaddas vino Isoning taii va
qoniga aylanishi to‘grisidagi ta’limotni rad qiladi1.
Svingli cherkovi tashkiliy jihatdak ham ancha demokratik
negizga qurilgan edi. Mahalla jamoasining rahbari bo‘lgan
pastorni jamoanimg o‘zi saylab qo‘yardi. Cherkov jamoalari va-
killarining syezdi o‘tkazib turilardi. Cherkov tashkilotlari
ustidan bosh nazoratchi kantoi hukumati edi.
Svkngli reformasiyasini boshqa shaharlarning (Bern, Ba-
zel, Sen-Gallen va hokazo) kantonlari ham qabul qildi. Ammo
eski qishloq, «o‘rmon» kantonlari (Shvis, Uri, Untervalden,
Lyusern va Sut)ning patriarxal dehqon aholisi yollanmachilik
tufayli papa bilan yeki katolik fransuz korolligi va german
imperatorlik hukumati bilan bog‘liq bo‘lganliklari tufayli
yangi dinni qabul qilishdan qat’iy bosh tortdilar. Protestant-
lik shahar kantonlari din bayrog‘i ostida o‘rmon kantonlari
bilan urush boshlab yubordilar, ularni o‘zlariga batamom bo‘y-
sundirib olishga urindilar. Bu yurishlarda Svinglining o‘zi
ham aktiv qatnashdi. Syurixliklar va ittifoqchilarning 1529
yilda olib borgan birinchi urushi muveffaqiyatli bo‘ldi. «Ur-
mon» kantonlari mag‘lubiyatga uchraganlaridan keyii, urush xa-
rajatlarini to‘lashga rozi bo‘ldilar va chet davlatlar bilan
shartnomalar tuzish huquqlaridan voz kechdilar. Ammo 1531
yilda bo‘lgan ikkinchi urush Syurixniig mag‘lubiyati bilan tu-
gadi, Svinglining o‘zi Qappel yonidagi jangda o‘ldirildi. Bu
gal endi shahar kantonlari tovon to‘lashga hamda «o‘rmon» kan-
tonlarining «xorijiy siyosatiga» aralashmaslik to‘g‘risida
majburiyat olishga majbur bo‘ldilar.
Jan Kalvin. Shveysariyaning boshqa bir chekkasida — Je-
nevada chiqqan boshqa bir shveysar reformatori J a n K a l ь-
v'i n (1509—1564) bo‘ldi. Kalvin aslida Pikardiyadan chiqqan
fransuz bo‘lib, viloyat amaldorining o‘g‘li edi. Otasi uni yurist
qilmoqchi bo‘lgan. Shu maqsadda Kalvin dastavval Burj, so‘ng-
ra Parij universitetida huquqshunoslikni o‘rgangan edi. Shu
bilan bir paytda u juda chuqur klassik ma’lumotga ega bo‘lib,
qadimgi tillarni puxta o‘rgangan, tarixni yaxshi bilar, katolik
va protestant (lyuteranlik) qoidalarini o‘rgangan edi. Kalvin
1 Lyuter ham transsubstansiasiya haqidagi katolik ta’limotini tan
olmagan, ammo «non v.a vino bilan» xudoga yaqinlashish haqida aslida kato-
liklar t)shunchasiga yaqiya bo‘lgan murosasizlik ruhidagi formulani taklif
qilgan.
Lyuter singari Kalvin ham odamzodni «imon xalos qila-
di» degan aqidaga asoslandi va qismat azaldan belgilab qo‘-
yilgan bo‘ladi, degan ta’limotni ilova qildi. Odamzodning, xa-
los bo‘lishi batamom xudoning irodasiga bogliq emish. Xudo
oldindanoq («avvaldan») bir xil odamlarni xalos qilgan, bosh-
qa birovlarni halokatga mahkum etib qo‘ygan emish. Jahon-
dagi barcha odamlar ikki kategoriyaga — «sara» odamlar va
«past» odamlar kategoriyasiga bo‘lingan emish. Kalvinning ta’-
rifida xudo dahshatli zotga, dunyo va ayrim odamlarning qis-
matini so‘zsiz hal qiladigan qandaydir bir taqdirga aylan-
tirilgan. Taqdiri azal haqidagi ta’limot yangilik emas edi.
Kalvinga qadar ham bu ta’limotni turli dinlar bir necha
marta maydonga tashlashgan, ayniqsa eng og‘ir paytlarda shun-
day qilishgan edi. Xususan bu ta’limot ilk xristianlik davri-
da, xristianlik eski majusiylar ideologiyasiga qarshi Rim
jamiyatida o‘z o‘rnini egallash uchun kurash olib borishga to‘g‘ri
kelgan davrda keng tarqalgan edi. Islom dini «kofirlar»
ga qarshi «g‘azot urushlari» davrida taqdiri azal haqidagi
dogmatga g‘oyat katta e’tibor bergan edi. Bu paytda musulmon
dini Yaqin va Urta Sharqda bir mamlakat ketidan ikkinchisini
o‘z ta’siriga bo‘ysundirayotgan edi. Ammo XVI asr sharoitida
bu dogmat Yevropa protestantlarida o‘ziga xos tarzda talqin qi-
lindi hamda jiddiyroq ideologik oqibatlarga olib keldi.
Kalvinning taqdir azaldan belgilab qo‘yilgandir, degan
ta’limoti dastlabki jamg‘arilish paytini yorqin aks ettirar-
di. Kalvin XVI asrda bo‘lib o‘tgan sosial-iqtisodiyo‘zgarish-
larga xudo tomonidan oldindan belgilab berilgan qonuniy
holdir deb qaragan edi. Urta asrdagi asketik qarashlarga qa-
rama-qarshi o‘laroq, u boylik to‘plashni gunoh ish, odamning
«gunohdan xalos bo‘lishiga» xalaqit beradigan narsa deb emas,
balki odamzod erishgan muvaffaqiyatning bir ko‘rinishi, unga
xudoning marhamati, deb qaragan edi. Engels Kalvinning
taqdiri azal haqidagi ta’limotini uning davri bilan bog‘lab,
XV—XVI asrlarda pul munosabatlari rivojlanganiny va bu
narsa yangi diniy ideologiyada o‘z aksini topganligini ko‘rsat-
gan zdi: «Uning (Kalvinning — red.) dogmasi o‘sha vaqtdagi
burjuaziyaning eng jasur qismining talablariga mos kelar
edi. Uiing taqdiri azal to‘g‘risidagi ta’limoti — savdo va kon-
kureniiya dunyosida omad kelish yoki sinish ayrim kishilarning
harakatiga va mahoratiga bog‘liq bo‘lmay,_ularning ixtiyoridai
tashqari hol.larga bog‘liq ekanligini diniy shaklda ifoda qi-
lishdan iborat edi. Buni biron kishining xohishi yoki harakati
belgilamaydi, balki qudratli, lekin ko‘rinmaydigan iqtisodiy
kuchlarning marxamati belgilaydi. Buning to‘griligi iqtisodiy
}'zgarish vaqtida, barcha eski savdo yo‘llari va savdo markazla-
rining o‘rnini yangilari olayotgan, Amerika va Hindiston ochil-
gan, hatto azaldan iqtisodiy e’tiqod simvoli bo‘lib hurmat-
lanib kelgan narsaning, ya’ni oltin va kumushning qiymati tu-
shib ketgan bir vaqtda ayliqsa yaqqol ko‘rindi1».
Keyinchalik Kalvinning shogirdlari, ayniqsa uning ingliz
izdoshlari — puritanlar orasida taqdirning azaldan belgilab -
qo‘yilganligi haqidagi ta’limot «dunyoviy vazifa» deb atalmish
ta’limotga aylanib ketdi, bu ta’limotga ko‘ra, odamning bu-
tun amaliy faoliyati uning «burchi», «vazifasi», «xudoning
amri» ii amalga oshirishdan iboratdir.
Puritanlar esa dastlabki jamg‘arilish davriga mos kela-.
digan yangi diniy-burjua axloqini ham batafsil ishlab chiqdi-
lar. Tejamkorlik, xasislik, mehnatsevarlik va mol jamg‘a-
rish — bu axloqning eng asosiy fazilatlari edi.
Ikkinchi tomondan, gumanistik ma’rifat rivojlangan sha-
roitda Kalvin ta’riflab bergan taqdiri azal haqidagi ta’-
limot rasionalroq ruhda ham talqin qilinishi mumkin zdi.
Xudo, Qalvinning ta’kidlashicha, darhol («dunyoni yaratish
Paytidayoq») bu dunyo qonunlarini, dunyo qonuniyatlarini oldin-
dan belgilab qo‘ygan — bu .bilan dunyo ishlariga va insoniyag
tarixi jarayoniga xudoning «mo‘jizakor» aralashuvi mantiqan
ortiqcha qilib qo‘yilgan edi. Bu jihatdan Kalvin XVII—
XVIII asrlardagi so‘nggi falsafiy deizmning uzoq o‘tmishdoshi
bo‘lgan edi.
Kalvin o‘zining yangi cherkov tashkilotiga katta ahamiyat
bergan edi. Qalvin cherkovni «ruh kishylaridan» iborat
«saralar jamoasi» deb bildi. Unda intizom juda qattiq
bo‘lgan. Reforma qilingan cherkovni knyaz-feodallar nazora-
tiga bo‘ysundirgai lyuteranlikka nisbatan Kalvin cherkovi-
ning tuzilishi ancha demokratik edi. Undagi barcha mansabdor
ruhoniylar saylanib qo‘yilgan. Jamoaning ruhoniy rahbarla-
ri bo‘lgan pastorlardan tashqari Kalviniing cherkov jamoasi-
da shu jamoa qavmi ichidan saylanib qo‘yilgan oqsoqollar
(presviterlar) katta rol o‘ynagan. Ayrim jamoalar ittifoq-
qa birlashib, milliy cherkov tashkil qilganlar, 6u cherkovlarga
vaqti-vaqti bilan chaqirilib turadigan sinod (syezd)lar bosh-
chilik qilgan.
Kalvin Jenevada mahalliy srotestant partiyasiga boshchi-
lik qildi. U salkam yigirma besh yil (1540—1564) Jeneva
cherkovining tepasida turib, mahalliy shahar kengashiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. Kalvin bu yerda protestant ruhoniylar aka-
demiyasini tashkil etdi. Bu yerdan kalvinchi missionerlar Yev-
ropaning barcha mamlakatlariga yuborilardi. Kalvin turli 4
mamlakatlarda yashovchi o‘z izdoshlari bilan tez-tez xat yozishib |
turdi. U yashagan davrda Jenevani «Protestantlar Rimi» deb
ataganlari bejiz emas edi.
Kalvin din sohasidagi munosabati jihatidan ham Rim
papasiga o‘xshardi. Papalar yeretiklarni shafqatsiz ta’qib
qilganlari singari, Kalvin ham boshqacha fikrdagi kishilar-
iing hammasiga g‘oyat chuqur nafrat bilan qarardi. Kalvinning
taklifiga ko‘ra, Jeneva kengashi xudosizlikda va axloqsizlik-
da ayblangan turli 'shaxslardan 58 tasini qatl qildirdi va
76 tasini surgunga yubordi. Bular orasida mashhur ispan olimi
M i g ye l S ye r v ye t ham bor edi, u ilohiy troisa to‘g‘risida-
gi ta’limotni rad qilgani uchun 1553 yilda gulxanda kuydi-
rildi.
XVI asrning ikkinchi yarmida kalvinizm munosabati bilan
Kalvinning vatani Fransiyada keng ijtimoiy diniy-siyosiy
harakat paydo bo‘ldi, bu harakatni davom ettiruvchilarga u yerda
gugenotlar deb nom berdilar.
Katoliklar kontrreformasiyasi. Reformasiya to‘lqini butun
Yevropaga yoyilib ketadiganday bo‘lib ko‘ringan edi. XVI asr-
ning 30- yillarida (korol Genrix VIII Tyudor zamonida) ing-
liz cherkovi papadan ajraldi, 40- va 50- yillarda reformasiya
kalvinizm va boshqa xil protestantlik ta’limotlari forma-
sida Niderlandiya mamlakatlarida juda keng tarqaldi. Fran-
siyada, ayniqsa uning janubida protestant-kalvinistlarning
soni tobora ko‘payib bordi. Germaniyada lyuteranlik, shuningdek
qisman bu yerga kirib kelayotgan kalvinizm hamda svinglikan-
chilik katolisizmni siqib borib, uni orqaga surib qo‘ygan edi-
lar. Protestantlik Skandinaviya mamlakatlariga yoyildi. '
XVI asrning o‘rtalarida hatto Polsha bilan Vengriyada ham
Rim cherkovi uchun xavf tug‘ildi.
Biroq XVI asrning o‘rtalarida va ayniqsa ikkinchi yarmida
katolik cherkovi protestantlarga qarshi o‘zi hujum boshladi.
U hali tamomila umidsiz holga tushgan emas edi. Yevropaning
ijtimoiy tuzumi asosan hali ham feodal tuzumidan iborat
edi. Kapitalistik munosabatlar faqat feodal formasiya ichi-
dagiia tug‘ilib kelayotgan zdi. Deyarli hamma davlatlar tepa-
sida XVI asrning birinchi yarmidagi Buyuk dehqonlar urushidan
hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xalq harakatlaridan qo‘r-
qib qolgan feodal sinflar turardi.
Yevropaning eng yirik mamlakatlarida — Fransiya, Ispa-.
niya, Avstriyada tantana qilgan absolyutizmning o‘zi katolisizm-
ga muhtoj edi, unga katolisizm ideologik va siyosiy kuch sifa-
tida zarur edi, absolyutizm xalq ommasini, dastavval, dehqon-
lar ommasini shu katolisizm yordami bilan itoatda tutishga
umid bog‘lagan edi.
Katolisizmning afzal tomoni — uning protestantlar cher-
kovi singari tarqoq holda emas, balki markazlashgan holda
ekanligida edi. Katolik yepiskopligi, qavm ruhoniylari, tur-
li monaxlarning ordenlari bir markazdan — Rimdan boshqa-
rilar va yo‘l-yo‘riq olardilar. Biroq katolik cherkovi o‘zining
hukmronlik mavqeini bir daraja bo‘lsa ham tiklash maqsadi-
da hokim sinflarga bir qancha yon berishga majbur bo‘lgan edi.
Bir qancha mamlakatlarda cherkov qisman sekulyarlashni,
ya’ni cherkov yerlari va boshqa mulklarining ozmi-ko‘pmi qismi
dunyoviy odamlar qo‘liga o‘tishini tan olishga majbur bo‘ldi.
Absolyut hokimlik hukm surgan davlatlarda korollar mahal-
liy cherkovlar ustidan ilgarigiga qaraganda yana ham ko‘proq
hokimlik qila boshladilar. Xususan, bu narsa mahalliy yepis-
koplarning korollar tomonidan belgilanishida va mahalliy
cherkov daromadlari ulushining papaga ajratilishi ustidan u
yoki bu mahalliy hukumatning nazorati o‘rnatilganida namoyon
bo‘ldi.
Katolik cherkovi o‘z ichida katta reformalar o‘tkazishi lo-
zim edi. Protestantizmga qarshi olib borilayotgan kurashning
yangi sharoitlari katoliklardai o‘z kuchlarini ko‘proq markaz-
lashtirishni va papaning obro‘sini yanada ko‘proq ko‘tarishni ta-
lab qilardi.
1545—1547, 1551—1552 va 1562—1563 yillarda Tridentda
(Germaniya chegarasidagi Tridentda) majlis qurgan Trident
sobori proteotantlar bilan har qanday murosaga kelishni rad
qildi, protestantlarning hammasini «yeretiklar» deb e’lon
qildi. Sobor papani din ishlarida eng mo‘tabar shaxs deb
e’lon qildi; ilgarigi barcha aqida hamda odatlar, ruhoniylar-
ning selibati monaxlik, butga cho‘qinish, qudratga sajda qi-
lish, xudoga latin tilida sig‘inish va shu singarilar saqlab
qolindi. Ruhoniylarning savodini oshirish maqsadida svyash-
chenniklar tayyorlash uchun maxsus diniy seminariyalar barpo
qilindi. Ayni vaqtda katolisizm cherkovning «obro‘si» ga biror
darajada putur yetkazadigan hamda uning dogmatlari va tashki-
lotiga zid keladigan barcha yangi g‘oya va yo‘nalishlarga qarshi
sistematik kurash olib bordi. Papalar katolik yozuvchilar nashr
qiladigan adabiyotlar ustidan qattiq senzura o‘rnatdilar.
Dindor katoliklar uchun Rimda muntazam suratda «taqiqlan-
gan kitoblar ro‘yxati» tuzib beriladigan bo‘ldi. Bu ro‘yxat-
larga papaga dushman bo‘lgan protestant yozuvchilarning asarla-
rigina zmas, hatto eng yangi ilmiy kitoblar ham, jumladan,.
"olamning tuzilishini Tavrotdan boshqacha tushuntirib beruvchi
yangi astronomiya asarlari va hokazolar ham kiritildi.
Iyezuitlar ordeni. Yangidan barpo qilingan iyezuitlar orde-
ni («Iso jamiyati» ) katolik reaksiyasida g‘oyat
katta rol o‘ynadi. Ordenga ispan dvoryani Ignatiy Loyola
(1491 —1556), asos solgan zdi. Ordenning ustaviny papa 1540
yilda tasdiqladi.Trident soboridayoq iyezuitlar aktiv ish bosh-
lab yubordilar, ular ashaddiy papa partiyasiga (ultramontan