Reja: XII-XV asrlarda Bolgariya
partiyasiga) boshchilik qildilar. Iyezuitlar katolisizm tanta-
Download 453,67 Kb.
|
Reja XII-XV asrlarda Bolgariya
|
partiyasiga) boshchilik qildilar. Iyezuitlar katolisizm tanta- pasini ta’minlash uchun hech qanday vositadan ham qaytmaslik- lari bilan farq qilar edi. Orden o‘z ishida «maqsadga eri- shish uchun har qanday vosita ham yarayveradi» degan shiorni bayroq qilib olgan edi. Iyezuitlar boshqa monax ordenlari syn- gari dunyoni tark etmadilar, o‘z hujralariga bekinib olmadi- lar, balki olamni o‘z changallariga ko‘proq chirmashtirib olish uchun shu olam ichida yashadilar. Orden a’zolarni puxta saralab tanlash asosida tuzildi va uning intizomi juda qattiq edi. Orden generali Rimda yashardi, u g‘oyat katta huquqlarga ega edi, ammo uni ordenning yuqori tabaqalari saylab qo‘yardi va aslida ularning‘ doimiy kontroli ostida ish qilar edi. Ordenning oddiy a’zolariga o‘z boshliqlarining aytganini hech so‘zsiz bajaradigan qurol deb qaralardi. «Tobe bo‘lgan odam o‘zidan kattaga xohlagan yoqqa aylantirib qo‘ysa bo‘ladi- gan o‘lik jasaddek, har yoqqa egsa egilaveradigan novdadek, har qanday shaklga solsa, solib bo‘ladigan, istagan yoqqacho‘zsa cho‘zi- la beradigan mumdek bo‘ysunmog‘i lozim- (Loyola va’zidan). Orden o‘z faoliyatini har bir jihatdan kengaytirib yubor- di. Iyezuitlar aholisining bir qismi katolik bo‘lib, boshqa bir qismy protestantlardan iborat bo‘lgan rayonlarda propa- ganda ishlarini o‘z qo‘llariga oldilar va shu rayonlarda (Ja- nubiy va Janubi-Sharqiy Germaniya, Polsha, Vengriya va boshqalarda) katolisizmning hukmronligini tikladilar. Iyezu- itlar ruhoniylar tayyorlaydigan maxsus diniy maktablarnigi- na emas, balki katolik ruhda dunyoviy ma’lumot beradigan umumiy ma’lumot maktablarini ham o‘z qo‘llariga kiritib ol- dilar. Bu maktablar — mashhur kollegiumlar edi, ularda XVI, XVII asrlarda va qisman XVIII asrda G‘arbiy va qisman Shar- qiy Yevropaning (Polsha) dvoryan yoshlari ma’lumot olardilar. Iyezuitlar saroy ruhoniylari, ya’ni korol hamda malikalar- ning ruhoniylari sifatida ham katta siyosiy rol o‘ynaydilar. Ko‘pincha ular absolyutizmning ma’muriy apparatlaridan yuqori lavozimlarni zgallar edilar. Ammo iyezuitlarning o‘zlari ka- goliklarga zid siyosat yurgizuvchi korollarga va hukmdorlarga qarshi fitna va ig‘volar tug‘dirardilar (Angliya, ayrim davr- larda Fransiyada). Ko‘pgina iyezuitlar missionerlar sifatida mustamlakalarga — Janubiy Amerika, Hindiston, Hindi-Hi- toy, Indoneziya, shuningdek Xitoyga va bir vaqt Yaponiyaga ham kirib bordilar. Nazorat savollari: U.Svingli o’z fikrlarini qaysi kitobda ifodalab berdi? Kimlar “odamzotni iymon xalos etadi ” degan aqidani asoslashga uringan? Kalvinizm qayerda Respublika vujudga keltirdi? Katolikizmning Protestantlikdan afzal tomoni nimada edi? Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Gerodot "Istoriya" 2.Ya.M. Svev. Okeanlar osha sayyoxat. T.,1975. 3.Erotosfen "Geografiya". 4.Urta asrlar tarixi V.F. Semyonov. T.,1973. Ispaniya XVI asr – XVII asrning birinchi yarmida Reja:
1. XVI asr boshida Ispaniyaning iqtisodiy rivojlanishi .
Tayanch tushunchalar: Karl I, kommunalar qo’zg’oloni, “ Otryadlar xuntasi ” XIV asrning I yarmida Ispaniyaga geografik kashfiyotlarda , mustamlakalar bosib olishda , Amerika bilan savdoda va xalqaro munosabatlarda asosiy o`rinni egallagan . 1516 yil Ferdinand Aragon vafotidan keyin ispan taxtini Karl I egallaydi . Onasi tomonidan u Ferdinandning nabirasi , otasi tomondan imperator Maksimilian I Gabsburg-ning nabirasi bo`lgan. Otasidan Germaniyadagi mulklari va Niderlandiyani meros oladi. 1519 yildan imperator Karl V sifatida tan olinadi . XVI asr o`rtalaridan boshlab Ispaniyaning iqtisodiy va siyosiy tushkunligi boshlanadi. Siyosiy birlashuvi va kuch – qudratining o`sishiga qaramasdan Ispaniyaning viloyat-lari ijtimoiy – iqtisodiy jihatdan bir – biridan keskin farq qilgan . Aholining ¾ qismi Kastiliyada yashagan . Kastiliyada yerlar boshqa viloyatlarda bo`lganidek , dvoryanlar , katolik cherkovi va ruhoniy – ritsar ordenlari qo`lida edi . Rekonkista vaqtidan boshlab dehqonlarning asosiy qismi shaxsan erkin hisoblangan . Dehqonlar tsenz to`lab,feodallar yerlariga merosiy egalik qilganlar . Yerlarni ular tashlab ketishlari mumkin bo`lgan va boshqa ma`lum huquqlarga ham ega bo`lganlar . Ayniqsa arablardan tortib olingan Yangi Kastiliya va Granadaga kelib o`rnashgan dehqonlarning sharoiti yaxshi bo`lgan . Ular shaxsan erkin bo`lish bilan bir qatorda , Kastiliya shaharlari kabi huquq va imtiyozlarga ega bo`lganlar . Aragon va uning tarkibiga kirgan Kataloniya , Valensiya va Navarraning ijtimoiy – siyosiy tuzumi Kastiliyadan keskin farq qilgan. Bu yerda XVI asrda ham krepostnoy qaramlikning eng og`ir ko`rinishlari saqlanib qolingan . Feodallar dehqonlarning mulklarini meros olishi va ularni o`ldirishi mumkin bo`lgan . XV asr oxiridagi qo`zg`olondan keyin dehqonlar shaxsan erkinlikni qo`lga kiritishadi . Xristianlikni qabul qilgan arablarning avlodlari – morisklar shahar va qishloqlarning ayanchli va huquqsiz kishilari hisoblangan . Ular Granada , Andaluziya va Sevil`yaning chekkalarida yashashgan. Ular kamhosil yerlarga haydalib, hosilning 1/3 qismini sen`orga to`lashgan. Bundan tashqari ular davlatga va cherkovga ham soliq to`laganlar , daromadli hunarlar bilan shug`ullanishga yo`l qo`yilmagan . Inkvizitsiya ularni qattiq ta`qib qilgan Shunday og`ir sharoitlarda morisklar zaytun , uzumzor , shakarqamish , ipakchilik bilan shug`ullanganlar . XVI asr boshlarida shaharlar kengayishi va mustamlakalarda mahsulotga talab ortishinatijasida qishloq xo`jaligi rivojlanishi kuzatiladi . Burgos , Valyadolid , Madina del Kampo kabi yirik shaharlar atrofida uzumzorlar va zaytun maydonlari kengaydi . Vinochilikda kapitalistik munosabatlar paydo bo`ladi . Vino va zaytun moylari Amerika mustamlakalariga va Evropa davlatlariga chiqarilgan . Xo`jalikdagi bunday rivojlanish dehqon xo`jaliklariga ta`sir qilmagan . Maxsulotlarga narx oshgan bir paytda boshoqli ekinlar bilan shug`ullangan dehqonlar g`allani bozorga davlat belgilagan narxda sotishgan . Kasodga uchragan dehqonlar sudxo`rlarga qaram bo`la boshlaydi . XVI asr boshlarida Kastiliya xo`jaligining asosiy tarmog`i haydab yilqichilik qilish edi . Grandlarga qarashli bir necha million qo`y har yili 2 marta - bahor va kuzda Kastiliyadan janubga, Estremadura va Andaluziyaga haydalgan , keyinchalik qayta Shimolga olib kelingan . Katta yo`llarda haydalgan poda barcha qishloq xo`jalik maydonlarini , uzumzor va zaytunzorlarni payhon qilib yuboradi Dehqonlarning qarshiligi yirik chorvadorlar ittifoqi- Mestaning qarshiligiga uchragan . Movutsozlikning rivojlanishi bilan G`arbiy Evropada yungga bo`lgan ehtiyoj ortadi . Qirol hokimiyati yung savdosidan katta daromad olib , Mestaga homiylik qiladi . Dehqonlar xonavayron bo`lib , g`alla ekishzorlari qisqaradi. XVI asrning 30– yillaridan boshlab Ispaniyaga Frantsiya va Sitsiliyadan g`alla keltirila boshlangan . Bu davrda hunarmandchilik rivojlanib, kapitalistik manufaktura belgilari paydo bo`-ladi . Movutsozlik hunarmandchilikning asosiy sohasi hisoblanib , Segoviya , Toledo , Qurdoba , Kuenkeda manufaktura ko`rinishidagi korxonalar paydo bo`ladi . Bu shahar larning chekkasida yigiruvchilar , to`qimachilar tarqoq manufakturalarda savdogarlarga ishlagan . Biskayya kemasozlik va metallurgiya markazi hisoblangan . Ipak matolar ishlab chiqarish Toledo, Granada, Valensiya, Mursi, Malagada yo`lgaqo`yilgan bo`lib, eski tsex tartiblarini saqlab qolgan . Movutdan farq qilib , ipak buyum- lar yuqori sifatli bo`lib Flandriya , Frantsiya , Italiya , Shimoliy Afrikaga chiqarilgan . Qilich , xanjarlar ham tayyorlangan . Ispaniyada va 30 – yillardan boshlab Amerika mustamlakalarida bozozrlarning kengayishi sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga ta`sir etadi . Ko`chib kelgan idalgolar kiyim va qurollarni tilla va kumushga xarid qilganlar . Dehqonlarning qishloqlardan qochib ketishi hisobiga ishchi kuchining ko`payishi ham yangi korxonalar paydo bo`lishiga yordam beradi. Valyadolid, Salamanka va boshqa shaharlarda daydilarni zo`rlab ishchiga aylantirganlar . Ispaniya sanoati Evropaning ilg`or davlatlaridan orqada bo`lib , paydo bo`lgan erkin ishchi kuchini bir qismini o`zlashtirgan. Texnik qurilmalar unchalik rivojlanmaganligidan ishlab chiqarish qimmatga tushgan . Ispaniya importi eksportdan yuqori bo`lib , eksportning asosini xom - ashyo va qishloq xo`jalik mahsulotlari tashkil etgan . Movut sanoati rivojlangan XVI asrning I yarmida ham Ispaniyadan yung tashqariga chiqarish uch marta ko`paygan XVI asrda tashqi savdo rivojlanadi. Sevil`ya yirik savdo markaziga aylanib, Amerika bilan savdo qilish shu yerda to`planadi. Sevil`yada Ispaniyaning eng boy savdogarlari yashashgan. 100 kemadan ortiq flotiliya muntazam Amerikaga qatnab turgan. Madinadel Kampo yarmarkalari bilan mashhur bo`lgan . U kredit operatsiyalari markaziga aylanadi . Iqtisodiy tarqoqlik tufayli mamlakat ichki savdosi rivojlanmaydi . 1516 yil Ferdinand Aragon vafot etgach, nabirasi Karl I taxtga o`tiradi . 1519 yil bobosi Maksimilian I Gabsburg vafot etgach , u Karl V nomi bilan “ Muqaddas Rim impe riyasi” imperatori etib saylanadi. Shunday qilib, Ispaniya imperiya tarkibiga kiradi . Zamondoshlar ” Karl monarxiyasida quyosh botmaydi “,- deyishardi . Flandriyada tarbiya olgan Karl V Ispaniyani va ispan tilini bilmagan. 1517 yil flamand maslahatchilari bilan Ispaniyaga kirib kelgan 17 yoshli qirol dushmanlarcha qarshi olinadi. Qirol Kastiliya , Aragon va Katalon korteslaridan qiyinchilik bilan o`zini qirol deb tan olishlariga erishadi. Karl flamandlarga imtiyozlar va daromadli lavozimlarni tarqatadi . Karlning imperator etib saylanishi va Germaniyaga ketishi norozilikni kuchaytiradi . Yangi subsidiya olish uchun 1519 yil chaqirilgan korteslar Karlning Ispaniyadan tashqarida uch yildan ortiq bo`lmasligini , mablag`ning olib chiqib ketilishiga chek qo`yishni va chet elliklarga lavozimlar berishni to`xtatishni talab qiladilar . Qirol va`da berib , subsidiya olishga muvaffaq bo`ladi . 1520 yil mayda Karl Niderlandiyadan olib kelgan Kardinal Adrian Utrextni noib etibtayinlab, Ispaniyadan chiqib ketadi . Bu Kastiliyada shahar kommunalarining qo`zg`oloniga sabab bo`ladi . ( ispancha kommuneros ) Dastlab qo`zg`olonda aholining turli qatlamlari qatnashadi . Flamandlarning o`zboshimchaligi , qirolning moliyaviy faoliyati va shaharlarning huquqiga daxl qilinishi , hamda korteslarning ahamiyati tushib ketishidan boy shaharliklar norozi edilar . Avval qo`zg`olon boshlagan Toledo aholisi boshqa shaharlarga murojaat qilib , erkinliklarni saqlab qolish uchun birgalashib kurashga chaqiradi . Qo`zg`olonchilarning asosiy qismi ni soliqlardan norozi shaharliklar , hunarmandlar tashkil qiladi . Grandlar va idalgolar ham dastlab qo`zg`olonga qo`shiladilar . Grandlar qo`zg`olondan o`zlarining avvalgi imtiyozlarini tiklashda foydalanishga urinadilar . Mayda va o`rta feodallar ham mavrlar bilan urush davridagi erkinlikni tiklashga urinadilar . Ispan feodallari ayniqsa chetelliklarni yuqori va daromadli lavozimlarni egallashidan norozi edilar . May, iyun oylarida Toledoga Kastiliyaning Segoviya, Burgos, Avila kabi shaharlari qo`shiladi . Ular korrexidorlarni haydab ( qirol amaldorlari ) , yangi , demokratik boshqaruv tuzadilar. 29 iyulda beshta shahar deputatlari Avilada yig`ilib , “Muqaddas xunta”( “ ittifoq ” ) tuzadilar va kastiliyalik Xuan de Padil`yani qo`shin qumondoni etib saylashadi . Madina del Kampo qirol qo`shinlari tomonidan vayron etilgach ,qo`zg`olon shimoliy va markaziy Kastiliyani hamma shaharlarini qamrab oladi . Xunta Adrian hokiiyatini bekor qiladi . Karl bilan murosaaga urinib , xunta unga oktyabr oyida talabnoma yuboradi . Talabnomada qirolning doim Ispaniyada yashashi , lavozimlarga ispanlar tayinlanishi , oltin va kumush mamlakatdan chiqarilib ketmasligi ko`rsatiladi . Korteslar har uch yilda chaqirilishi , dvoryanlar ham soliq to`lashlari kerakligi , aristokratlar o`zlashtirgan yer va konlar davlatga qaytarilishi ham talabnomada qayd qilinadi . Grand va dvoryanlar shahar boshqaruvida ishtirok etmasliklari ham talab qilinadi . Oxirgi talab qo`zg`olonda tub burilishga olib keladi . Dvoryanlar va shaharliklar orasida urush boshlanadi. Bundan foydalanishga harakat qilib , qirol shaharlarga yon berishga va`da qiladi . Qo`zg`olonning tobora antifeodal tus olishi grandlarning qirol tomoniga o`tib ketishiga olib keladi . Kastiliya dehqonlari o`z sen`orlariga hujum qila boshlaydi . Ikkilanish tufayli shaharlarnimg bir qismi “ Muqadas xunta” dan chiqadi . 1520 yil Valyadolid shahrida qo`zg`olonchilarning ashaddiylari yangi “ Otryadlar xuntasi ” ni tuzadilar . Qo`zg`olonchilarning qirol qo`shinlari bilan hal qiluvchi urushi 1521 yil aprelda Vilyalar qishlog`i yonida bo`lib o`tdi . Dvoryanlar qo`shinlari “ Muqaddas xunta ” armiyasini tor– mor keltiradi. Padil`ya va boshqa yo`lboshchilar qatl etiladi. Toledo shahri Padiliyaning bevasi Mariya Pacheko rahbarligida olti oy qarshilik ko`rsatadi . 1522 yil iyulda Karl nemis qo`shinlari bilan Ispaniyaga kelganda qo`zg`olon to`la bostirilgan edi. Hali Ispaniyada viloyatlar separatizmi kuchli edi. Kataloniya va Aragon qo`zg`olonga qo`shilmadilar . Karl davlati tarqoq davlatlar va hududlarning birlashmasi bo`lib , iqtisodiy va siyosiy tuzumiga ko`ra ular bir – biridan farq qilgan . Karl “ Butunjahon xristian monarxiyasi”ni tuzishni orzu qilardi . U o`zini turklarga va nemis protestlariga qarshi kurashda katoliklar rahbari hisoblardi . Shunga ko`ra Ispaniya unga harbiy urushlar uchun mablag` va askarlar to`plash uchun manba sifatida qaralar edi . Italiya urushlari davrida Karl Shimoliy Italiyaning katta qismini qo`lga kiritdi. Turklarning Evropaning ichkarisiga kirib borishini to`xtatish maqsadida Karl katta qo`shin tuzadi, 1535 yil Tunisni turklardan vaqtincha tortib oladi. Biroq , turk kemalari O`rta Yer dengizida ispan savdosiga xalal berishi baribir davom etaveradi . 1556 yil Karl taxtdan voz kechgandan keyin o`g`li Filipp II taxtni egallaydi . 1556 - 1598 ) . Nazorat savollari: Qayerda Ispaniyaning eng boy savdogarlari yashagan? Kastiliya qo’zg’oloninning sababi nima edi? “Otryadlar xuntasi” qayerda tuzildi? Karl nima maqsadda Kuchli qo’shin tuzdi? Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati 1. O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973. 2. O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014. 3.Istoriya sredni vekov. Udalsov. M.,1973 4.www.ziyonet.uz. Niderlandiya burjua inqilobi Reja:
Niderlandiya haqida Qaramlikning oqibatlari Ispaniya zulmiga qarshi qo`zg`olon Terror tartibining o`rnatilishi Gollandiya Respublikasining tashkil topishi Tayanch tushunchalar: Burjuaziya ,lnqilob ,Partizan ,Terror ,Furgon Niderlandiya g`arbiy Yevropa davlatlaridan biri. 17 viloyatni birlashtirgan bu davlat XVI asrda hozirgi Belgiya, Lyuksemburg, Gollandiya hududlaridan hamda Fransiyaning bir qismidan iborat bo`lgan. Unda jami 3 mln aholi yashagan. Antverpen shahri (hozirgi Belgiyada) Niderlandiyaning iqtisodiy va savdo markazi edi. U, ayni paytda, jahon savdosining markazi ham bo`lgan. Antverpen Niderlandiyani daryo orqali Germaniya va Fransiya bilan, dengiz orqali esa Angliya hamda Skandinaviya mamlakatlari bilan bog`lar edi. Antverpen ko`chalaridan har kuni kamida 2 mingta savdo furgonlari o`tgan. Turli mamlakatlardan yuzlab kemalar esa shahar portiga kirib kelardi. Bir so`z bilan aytganda, Niderlandiya sanoati, savdosi, qishloq xo`jaligi rivojlangan boy mamlakat bo`lgan. Biroq u mustaqil bo'1magan. Ispaniya uni o`z mulkiga aylantirgan edi. Qaramlikning oqibatlari. Ispaniya iqtisodiy jihatdan Niderlandiyaga qaraganda qoloq davlat edi. Biroq Ispaniya hamon harbiy qudratini saqlab kelardi. Ispaniya monarxiyasi bu yerda o`zining qoloq boshqaruv tartibini o`rnatdi. Aholi juda katta miqdorda soliq to`lashga majbur etildi. Ispaniya qiroli xazinasiga Niderlandiyadan yig`iladigan soliq miqdori uning Amerikadagi mustamlakalaridan keladigan daromaddan 4 marta ortiq bo`lgan. Niderlandiyada «isloh qilingan din» (protestantlik) tarqala boshlagach, qirol yuqori diniy lavozimlarga ispanlarni tayinlay boshladi. Bu yerda ham inkvizitsiyani va qonli qonunlarni joriy etdi. Ommaviy qirg`inlar uyushtirdi. Bu omillar Niderlandiya xalqining keskin g`azab-nafratini qo`zg`atdi. Ispaniya zulmiga qarshi qo`zg`olon. Ispaniya qiroli Filipp II ning shafqatsiz siyosati niderland xalqining kuchayib borayotgan noroziligini to`xtata olmadi. Aksincha, xalqning ispan zulmiga qarshi harakati tobora kuchaydi. Bu harakatda aholining keng qatlamlari - burjuaziya, hunarmandlar, dehqonlar, savdogarlar va hatto dvoryanlarning bir qismi qatnashdi. Burjuaziya, ayni paytda, qo`zg`olongarahbarlik qildi. Ispaniya zulmiga qarshi kurash 1566- yilda qo`zg`olonga aylandi. Qo`zg`olonchilar qisqa vaqt ichida ispan zulmining tayanchi bo`lgan 5,5 mingdan ortiq cherkov va monastirni vayron qildilar. Katolik ruhoniylar va ispan amaldorlari quvib yuborildi. Terror tartibining o`rnatilishi. Qo`zg`olonni bostirish uchun Filipp II gersog Alba boshchiligida saralangan qo`shin yubordi. Alba Niderlandiya hukmdori etib tayinlandi. Alba boshqaruv ishida terrorni, jallod qilichini va inkvizitsiyani qo`lladi. Barcha masalalar «Isyonlar bo`yicha Kengash»da hal etildi. Niderland xalqi Albaning yovuzligi tufayli bu Kengashni «Qonli kengash» deb atadi. Uning hukmronligi davrida 8 mingdan ortiq odam qurbon bo`ldi. Alba shafqatsiz jazo choralari bilangina cheklanib qolmadi. U «o'ndan bir» deb ataluvchi yangi soliq ham joriy etdi. Unga ko`ra, savdogarlar har qanday savdo bitimidan keladigan daromadning 1/10 qismini qirol xazinasiga to`lashga majbur edi. Biroq Albaning dahshatli jazo choralari ham ozodlik harakatining to`lqinini to`xtata olmadi. Aksincha, niderlandlar kichikkichik partizan guruhlarini tuzdilar. Niderlandiyani partizanlar kurashi chulg`ab oldi. Partizanlar ispan qo`shiniga qo`qqisdan hujum qilardi. Tez orada qo`zg`olonga Niderlandiya savdo flotining dengizchilari ham qo`shilishdi. Ular Ispaniyaga qarshi dengiz urushi olib bordilar. Niderlandiya xalqining qo`zg`oloni mamlakat shimoliy qismining mustaqillikka erishishi bilan yakunlandi. Burjuaziya 1572- yilda Niderlandiyaning eng boy va obro`li katta yer egasi Vilgelm Oranskiyni shimoliy hududlar hukmdori deb e'lon qildi. Ispanlarning Niderlandiyadagi mavqei tobora zaiflashib bordi. Natijada 1573- yilda Alba Niderlandiyani tark etishga majbur bo`ldi. Filipp II faqat janubiy Niderlandiyani o`z qo`lida saqlab qola oldi. Gollandiya Respublikasining tashkil topishi. Ispaniya istalgan vaqtda shimolga qarshi yana hujum qilishi mumkin edi. Bunga qarshi tura olish uchun mamlakat shimolidagi 7 viloyat 1579- yilda ittifoq tuzdilar. Bu ittifoq «Utrext uniyasi» deb ataldi. Uniya a'zolari xuddi yagona viloyat kabi abadiy birlashishga va ispanlarga qarshi birgalikda ozodlik uchun kurashishga va'da berdilar. Ayni paytda Uniya Filipp II ni taxtdan tushirilgan, deb e'lon qildi. Bu haqda Uniya qabul qilgan hujjatda, jumladan, bunday deyilgan edi: «Xudo odamlarni hukmdor uchun emas, aksincha, hukmdorni odamlar manfaatlari uchun yaratadi. o`z fuqarolari manfaati uchun qayg`urmagan hukmdor endi hukmdor emas. U bo`ysunish lozim bo`lmagan zolimdir». Uniya a'zolari ichida eng aholisi ko`pi va eng badavlati Gollandiya edi. Mustaqillikka erishgan Shimol shu viloyat nomi bilan Gollandiya Respublikasi deb atala boshlandi. Respublika o`z mustaqilligini Ispaniyaning tan olishi uchun uzoq vaqt kurash olib borishga majbur bo`ldi. Faqat 1609- yildagina Ispaniya Gollandiyaning mustaqilligini tan oldi. Gollandiya Respublikasining tashkil topishi inqilobiy hodisa edi. Bu - Gollandiyada feodal tuzum butunlay barham topdi, degani edi. Endi hokimiyat burjuaziya qo`liga o`tdi. Gollandiyada kapitalizm gurkirab rivojlana boshladi. Shu tariqa Gollandiyada jamiyat bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o`tdi. Respublikaning Amsterdam shahri esa Antverpen o`rniga jahon savdosining markaziga aylandi. Nazorat savollari: Niderandiya iqtisodiy taraqqiyotining siri nimada edi? Ispan mustamlakachiligining golland xalqiga ta’siri? Nima uchun gollandiyada partizanlik urushi keng yoyilgan? Xalqaro savdning golland iqtisodiyotiga keltirgan foydasi? Niderlandiyada burjua inqilobiga olib kelgan sabablar haqida nimalar deya olasiz? Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973. O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014. Istoriya sredni vekov. Udalsov. M.,1973 www.ziyonet.uz. XVI-XVII asrboshlarida Angliya Reja:
Angliyada absolutizmning qaror topishi Ijtimoiy iqtisodiy hayotda kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi Angliya burjua inqilobi arafasida Tayanch tushunchalar: Absolutism, Kapital, Ost-indiya, Prixod Angliya absolutizmi XV asrning oxiridan XVII asrning o`rtasigacha bo`lgan davrda hukm surdi. XIV-XV asrlar mobaynida Angliyaning iqti-sodi va ijtimoiy tuzumida absolutizmning qaror topishiga shart-sharoitlar yaratuvchi muhim o`zga-rishlar sodir bo`ldi. Feodal yer egaligining asta-sekin kapitalizmga o`sib o`tishi yuz ber-di. Tovar-pul munosabatlarining va sanoatning rivojlanishi, Angliya juniga bo`lgan talabning ortishi feodal yer egaligi xo`jaligining tovar xo`jaligiga aylanishiga olib keldi. Bularning hammasi kapital jamg`arilishiga va dastlabki manfakturalarning vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Dastlabki manfakturalar hammadan avval kapitalistik ishlab chiqarishning rivoj-lanishi yo`liga to`sqinlik qilayotgan sex tizimi mavjud bo`lmagan port va qishloqlarda vujudga keldi. Angliyada vujudga kelayotgan kapitalistik munosabatlarning o`ziga xos tomoni shunda ediki, bu yerda kapitalistik munosabatlar shaharga qaraganda qishloqlarga ancha erta kirib kelgandi. Shu munosabatlarning vujudga kelishi jarayonida Angliya feodal davlati mutlaq yakka hokim-likka-absolutizmga o`tadi. Feodallar o`z yer egaliklarini qo`ylar o`tlatadigan yaylovlarga aylan-tirish maqsadida ularni kengaytirishga harakat qilib, dehqonlarni o`z uchastkalaridan haydab, jamoa yerlarini tortib ola boshladilar ("g`ov tu-tish"ni eslang). Bu qishloq aholisining fermerlarga, kam yerli ijarachilarga va yersiz batraklarga bo`linib ketishini ancha tezlashtirib yubordi. XV asrning oxiriga kelib ingliz dehqonlari ikkita asosiy guruh frigolderlar va kopigolderlarga bo`linadi. Kopigolderlar - ilgarigi kre-postnoy dehqonlarning avlodlari frigolderlardan farqli o`laroq, feodallar foydasiga qator natural va pul majburiyatlari o`tashda davom etardi. Ular-ning yer uchastkalariga nisbatan huquqlari manorlik sudlari qarorlarining nusxa (kopiya)lariga asoslanardi. XV asrning ikkinchi yarmida feodallar sinfining o`zida ham tarkibiy jihatdan muhim o`zgarishlar ro`y beradi. O`zaro qizil va oq gullar urushi yirik yer egaligining qudratini sindirdi, eski feodal zodagonlarning qirib tashlanishiga olib keldi. Dunyoviy va ruhoniy feodallarning katta-katta yerlari qirollik tomonidan sotuvga qo`yildi va shahar burjuaziyasi hamda dehqonlarning yuqori qismi tomonidan sotib olindi. Ayni vaqtda manfaat-lari burjuaziyaning manfaatlari bilan yaqin bo`lgan dvoryanlar o`rta taba-qasining roli oshdi. Xuddi shu tabaqadagi dvoryanlar orasidan o`z xo`ja-ligini kapitalistik usullarida yurituvchi yangi dvoryanlar shakllandi. Yagona milliy bozorning rivojlanishi, shuningdek, ijtimoiy kurash-larning keskinlashuvi yangi dvoryanlar va shahar burjuaziyasining mar-kaziy hokimiyatni yanada kuchaytirishga bo`lgan manfaatdorligiga sabab bo`ldi. Dastlabki kapital jamg`arish davrida dengiz orti hududlarini mustam-lakaga aylantirish kuchaydi: Tyudorlar davrida Shimoliy Amerikada birinchi ingliz mustamlakasi - Virginiyaga asos solindi, XVII asrning bo-shida esa mustamlakachilikka oid Ost-Indiya kompaniyasi tashkil qilindi. Kompaniyalarda qatnashgan savdogarlar savdodan juda ko`p foyda olar-dilar. Angliya qirollari kompaniyalar tuzishga jon-dili bilan rozi bo`lardi, chunki savdogarlar ularning xazinasiga katta-katta mablag` to`lab turardilar. Sex tuzumining kuchsizlanishi shaharda kapitalistik elementlarning rivojlanishini yengillashtirdi. Shahar aholisi orasida tabaqalanish bosh-landi. Savdogarlar va ustalardan iborat shaharliklarning yuqori qismi ajralib chiqdi. Kapitalistik manufakturalarning vujudga kelishi bilan meh-natkashlarni ekspluatatsiya qilish kuchaydi. Bu esa shaharlarda sinfiy kurashning keskinlashuviga olib keldi. Bu kurash dehqonlarning yer uchun va yashash uchun kurashi bilan qo`shilib ketgan edi (1549 yilgi Robet Ket boshchiligidagi kuchli dehqonlar qo`zg`olonini eslang). Angliyada sinfiy kurashning keskinlashganligi "gadoy va daydilar"ga qarshi chiqarilgan qonunlarda va ish haqini tartibga soluvchi qonunlarda o`z aksini topdi. Dehqonlar va shahar kambag`allarini tutqinlikda ushlab turish va qarshiliklarini bostirish uchun Angliya hukmron doiralari byurokratik boshqaruv apparatiga asoslangan kuchli davlat mashinasini tashkil qiladi. Absolut monarxiya davrida Angliyada hokimiyat va boshqaruvning oliy organlari qirol, Yashirin kengash va parlament edi. Biroq, bu davrda Angliyada real hokimiyat qirolning qo`lida to`p-langandi. U ko`p sonli va faqat o`ziga bo`ysunadigan organlar orqali qonun chiqarish, ijro etish va oliy sud hokimiyatini amalga oshirardi. Yashirin kengash bundan oldingi davrda vujudga kelgan, lekin absolut monarxiya davrida batamom rasmiylashgan edi. U davlatning oliy mansabdor shaxslari: lord-kansler, lord-xazinachi, qirolning shaxsiy muhrini saqlovchi lord va boshqalardan iborat edi. Kengash tarkibi doimiy bo`lmagan. Oliy mansabdor shaxslar bilan bir qatorda boshqa mansabdor shaxslar ham Kengash ishlariga taklif qili-nardi. Genrix VIII ning reglamentiga (1426 yilgi) asosan kengash tarkibiga 14 ta davlat va saroy mansabdor shaxslari, 4 ta per va 2 ta yepiskop kirardi. Yashirin kengash qirol huzuridagi maslahatchi organ bo`lgan. Uning vakolatlarini qirol belgilardi. Qirol hokimiyatning kuchayishi bilan mamla-katni boshqarishga taalluqli ko`p hujjatlar qirol tomonidan kengashni chet-lab o`tgan holda chiqarilgan. Yashirin kengashning majlislarida ko`pincha qirollar ishtirok etmasdilar. Ular bunday hollarda kengash majlislarini yuritishni uning a`zolaridan biriga topshirardilar. Yashirin kengashning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organi sifatidagi roli va ahamiyati uning komissiyalari va komitetlari faoliyatida namoyon bo`lgan. Ularning ichida fuqarolik va asosan jinoiy ishlar bo`yicha favqulodda sud organi bo`lgan "Yulduz palatasi" alohida o`rin egallaydi. Yashirin kengashning asosiy vazifasi monarx hokimiyatiga qarshi har qanday chiqishlarga qarshi kurashish edi. U farmonlar, reglamentlar, yo`riqnomalar, manifestlar, proklamatsiyalar chiqarish bilan markaziy va mahalliy davlat organlari ustidan nazoratni amalga oshirardi. Kuchayib borayotgan qirol hokimiyati bu davrda parlamentni tugata olmadi. O`tgan davrda asos solingan jentri va burjuaziya ittifoqi parlamentning mustah-kam saqlanib qolishini ta`minladi. Bu ittifoq qirol hokimiyatining tabaqalar o`rtasidagi ixtiloflardan foydalanib, markazda va joylarda vakillik muassasalarini tugatishiga yo`l qo`ymasdi. Qirol hokimiyatining parlament bilan o`zaro munosabatlarda ustun-ligi 1539 yilgi statut bilan rasmiylashtirildi. Unga ko`ra, Yashirin kengash-ning chiqargan farmonlari va ordonanslari parlament hujjatlari bilan tenglashtirilgan edi. Garchand, parlament 1547 yilda rasman bu statutni bekor qilgan bo`lsa ham, qirol hokimiyatining parlamentdan ustunligi amalda saqlanib qolgan edi. Absolutizm davrida ingliz parlamentining vakolatlari rasman ilgarigidek qoldi. Parlament ilgarigidek soliqlar va yig`imlar miqdorini o`rnatish imtiyoziga ega edi. Parlamentning qirol hokimiyati tomonidan yangi soliqlar o`rnatilishiga qarshi turishi qirollarni zayomlarga murojaat etishga, tovarlarni chetdan olib kelish va chetga chiqarishda bojlar joriy qilishga, katta to`lovlar evaziga kompaniyalarga qat`iy savdo huquqi (savdo monopoliyasi) imtiyozlarini berishga majbur etdi. Absolut monarxiya davrida qirol hokimiyatining ingliz cherkovi usti-dan ustunligi batamom o`rnatildi. Angliyada qirol hokimiyatiga bo`ysuna-digan cherkov ta`sis etish maqsadida Reformatsiya60 o`tkazildi. Buning na-tijasi o`laroq cherkov yerlari tortib olingan va davlat mulkiga aylantirilgan (sekulyarizatsiya qilingan)di. Angliya parlamenti Genrix VIII davrida 1529 yildan 1536 yilgacha qator qonunlar chiqarib, qirolni cherkov bosh-lig`i deb e`lon qilib, unga oliy cherkov lavozimlariga nomzodlar ko`rsatish huquqini beradi. XVI asrning oxirida qonun chiqarish yo`li bilan yangi cherkovning diniy ta`limoti mazmuni, shuningdek, ibodat qilish tartibi o`r-natilgan. Shunday qilib, ingliz cherkovi yoki lotincha aytganda, anglikan cherkovi Rim papasiga bog`liq bo`lmay qolgan va davlat apparatining bir qismiga aylangan. Mamlakatdagi oliy cherkov organi Yuqori komissiya bo`lgan. Uning tarkibiga ruhoniy shaxslar bilan bir qatorda Yashirin kengash a`zo-lari va boshqa mansabdor shaxslar ham kirardi. Komissiyaning vakolatlari juda katta edi. U qirol hokimiyatning cherkov ishlarida ustunligi haqidagi qonunlarning buzilishini, "diniy va cherkov xarakteridagi tartibsizliklar" bilan bog`liq ishlarni tekshirardi. Komissiyaning asosiy vazifasi reformat-siya qilingan cherkovning dushmanlari - katoliklar va protestantlarning ancha radikal va demokratik tarafdorlariga qarshi kurashish edi. Komis-siyaning har qanday uchta a`zosi, agar ularning orasidan bittasi yepiskop bo`lsa, cherkovga kelmaydigan shaxslarni jazoga tortish, bid`atlarni to`xta-tish, pastorlarni almashtirish huquqiga ega edi. Yuqori komissiya yuqori-dagilar bilan birga juda katta ahamiyatga ega bo`lgan qator dunyoviy ish-larni - Londondagi daydilar haqidagi, senzura haqidagi va hokazo ishlarni ham yuritardi. Reformatsiya qilingan cherkov tuzilishi jihatidan ham, ibo-dat sohasida ham katolitsizmning qator belgilarini saqlab qolgani holda qi-rol hokimiyatining ilohiy kelib chiqqanligini targ`ib qilishni o`z vazifa-laridan biri qilib olgan organga aylandi. Absolutizmning o`rnatilishi bilan mahalliy boshqaruv organlari tizimi ancha uyg`un bo`lib qoldi, ularning markaziy hokimiyat organlariga bog`liqligi o`sdi. Bu davrda mahalliy boshqaruvdagi asosiy o`zgarishlar lord-leytenant mansabining ta`sis qilinishida va mahalliy birlik - cherkov prixodi (qavmi) ning ma`muriy rasmiylashtirilishida o`z ifodasini topdi. Lord-leytenant bevosita qirol tomonidan graflikka tayinlanib, mahalliy ko`ngilli qo`shinlarga boshchilik qilardi hamda murosaga keltiruvchi sudyalar va kons-tebllar faoliyatiga rahbarlik qilardi. Prixod (biror butxonaga qatnovchi dindorlar, qavm) quyi zvenodagi o`zini o`zi boshqaruvchi birlik bo`lib, mahalliy cherkov va hududiy bosh-qaruv funksiyalarini birlashtirib turardi. Ibodatxona qavmlari soliq to`lov-chilar hisoblanardi. Ularning yig`inida soliqlarni taqsimlash, yo`llar va ko`priklarni tuzatish kabi masalalar hal qilinardi. Bundan tashqari, ibodat-xona qavmlari yig`ini prixodning mansabdor shaxslarini (cherkov oqsoqo-lini, kambag`allarni kuzatuvchini va boshqalarni) saylardi. Prixodda cher-kov ishlarini yuritish bosh ruhoniy tomonidan amalga oshirilardi. Uning butun faoliyati murosaga keltiruvchi sudyalar nazorati ostiga qo`yilgan edi, ular orqali esa, grafliklarning boshqaruv organlari va markaziy organlari nazorati ostiga olingandi. Murosaga keltiruvchi sudyalarning chorak ses-siyalari prixodni boshqarish ishlariga taalluqli barcha masalalar bo`yicha oliy instansiyaga aylantirilgandi. Bu vaqtga kelib, hali ilgarigi davrdan saqlanib qolgan grafliklar majlislari batamom o`z ahamiyatini yo`qotdi. Nazorat savollari: 1. Angliyada qirolning absolut monarxiyasi qanday tartibda shakillandi? 2. Angliyada reformatsiyaning boshqa yevropa davlatlaridan farqli tomoni nimada edi? 3. Angliya manafaktura xo’jaligi haqida nima deya olasiz? 4. Xalqaro savdning ingliz iqtisodiyotiga keltirgan foydasi? 5. Angliyada burjua inqilobiga olib kelgan sabablar haqida nimalar deya olasiz? Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973. O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014. Angliya davlati va huquqi tarixi. www.ziyonet.uz. O’rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya Reja:
Vizantiya va varvarlar davlati Ilk orta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya Feodal tarqoqlik davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya Songgi orta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya Tayanch tushunchalar: Xalqaro munosabat, Anarxiya,Usmoniylar, Feodal tarqoqlik Vizantiya va varvarlar davlati. IV asr oxirida german qabilalari Rim imperiyasi chegaralaridan otib birin ketin xududlarni bosib oldilar. Bu davrda imperiya ichki tartibsizliklarga inqirozga yuz tutgan edi. Ichki tartibsizliklar va inqiroz uzoq davom etgan garbiy imperiya ozini xududlarini yoqotayotgan edi. Bu davrda Sharqiy imperiya varvarlarga qattiq qarshilik korsatayotgan edi. V asr boshlarida vestgotlar Bolqon podsholigini va Sharqiy Rim imperiyasini agdarib tashlab, ularni talon-taroj qildi. Ispaniyada janubiy va garbiy Galliya podsholigi ornatildi. Vandallar, svevlar, burgundlar, franklar birin ketin imperiya hududlarini egallaganlar. IV-V asrlarda kochmanchi xunlar uzoq Shimoliy Xitoy chegaralaridan kelib, Volga boylaridan tortib to Reyn daryosigacha bolgan hududlarda oz hukmronliklarini ornatganlar. Sharqqa oxshab /arbiy imperiya ham nafaqat varvarlar bilan jang qilgan, balki ular biron zaruriy aloqalar va huquqiy muzokaralar olib borishni qolga kiritishgan edi. Bu varvarlar bilan ikkala Rim imperiyasining halqaro aloqalari hisoblanar edi. Varvarlar /arbiy imperiya viloyatlarida tezlik bilan yangicha tartibga tushib olishgan. Halqaro kelishmovchilik tufayli Varvarlar podsholigining aniq chegaralari ornatilmagan. Tortishuv muzokaralar qurol yoli bilan emas, faqat kelishuv yoli bilan amalga oshirildi. Varvar qirolliklari tashkil qilinishi bilan ularda ozlarining diplomatiyalari vujudga keldi. Varvar qirolliklariga Sharqiy Rim imperiyasining diplomatik xizmati namuna boldi. Ozining qadimgi Rim urf-odatlarini saqlab qolgan Vizantiya diplomatiyasi butun orta asrlar diplomatiyasiga katta ta'sir korsatdi. Vizantiya dinining prinsiplari singari bolganidek tashqi usullari ham Yustinian I (527-565) davrida yuksak choqqiga chiqdi, Sharqiy Rim imperiyasi qudratli davlatga aylandi. Yustinian ayyor diplomat edi. Oz hududini uzoq /arbga kengaytirilgan harbiy safarlar bilan uygunlashtirardi. Vizantiya diplomatiyasining asosiy vazifasi Varvarlarni qorqitishdan kora imperiyaga xizmat qildirishga qaratilgan edi. Konstantinopolda ularni kuchayishiga yol qoymaslik, bir-biriga gij-gijlash va ozaro urushlar vositasida kuchsizlantirishga harakat qilingan. Yustinian diplomatiyasi qoshnilar bilan shaxmat donachalari kabi aloqa qilish bilan ajratib turardi. U ulkan bir sistemasini ozaro gij-gijlab tashladi. Bundan tashqari boshqa davlatlarni ichki ishlariga harbiy aralashuv Yustinian sistemasining bir vositasi edi. Bu siyosat vandallar va ostgotlar bilan urushda yorqin ifodasini topdi. Diplomatiya savdoni rivojlanishiga xizmat qildi. Oz navbatida Vizantiya savdo aloqalarining kengayishidan diplomatiyani kuchli qurol sifatida foydalanildi. Xristianlikni kengayishi xam Vizantiya imperatorlarini muxim diplomatik qurollaridan hisoblanar edi. Shunda diplomatik galabalardan biri ruslarning xristianlikni qabul qilishidir.. Xristianlikka otgan davlatlarga Vizantiya ta'sir otkazganligi yaqqol korinadi. III. Din ahli Vizantiyaga karam bolgan varvar davlatlarda oz bilimlari boyicha katta rol oynagan. Tashqi ishlar boyicha minstr boshqaruvi katta shtatlarga ega bolgan. Har xil tillar boyicha tarjimoni bolgan. Elchilarga murakkab tartib ornatilgan. Konstantinopol saroyida elchilikning alohida qonuniga amal qilingan. Elchi podshoning vakili bolib, uni muzokaralar olib borish uchun vakolati bolgan. Bu qonun buzilsa qattiq jazo qollanilgan. Ba'zi holatlarda podsho vakiliga oz xoxishi boyicha muzokara olib borish ruxsat beriladi. Vizantiyada ba'zan elchilarga alohida oliy yorliqlar berilgan. Feodal tarqoqlik davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya. Tajovvuzlar asosida paydo bolgan varvarlar davlatlari mustaxkam emas edi. Buyuk Karl davlatining umri birinchi imperatorning umridan uzoq bolmadi. Karl hayotining oxirgi yillarida davlatning barbod bolyotgani sezilardi. Imperiyani barbod bolishi ayniqsa uning ogli Lyudovik (814-840) davrida tezlashib ketdi. Lyudovik imperiyani ogillariga bolib berdi oziga oliy hukmdorlik vazifasini qoldirdi. Ogillar otasiga qarshi urush boshladilar. Uning vafotidan keyin (840) esa ozaro urush olib bordilar. Karl va Lyudovik nemisli Strasburgda imperatorlik tojiga ega bolgan katta akalari Lotarga qarshi shartnoma imzoladilar. Strasburg kelishuvi lotin va grek tillarida emas, balki nemis va fransuz tillarida tuzilgan birinchi diplomatik xujjat edi. Maglub bolgan Lotar chekindi va 843 yili imperiyani uch oga ini ortasida taqsimlash togrisida shartnoma imzolandi. Rasman imperiyani saqlanib qolishi tan olingan edi, aniqrogi Lotar zimmasiga yuklangan imperatorlik mansab saqlanib qolishi tan olishgan edi, imperatorlik mansab saqlanib qoldi. Lekin imperiya hududi uch qismga bolingan edi. Imperiyaning garbiy yerlari «garbiy franklar qirolligi», keyinchalik «Fransiya deb nomlangan Karlga otdi; sharqiy qismi «sharqiy franklar qirolligi» - keyinchalik Germaniya deb nomlangan Lyudovikga otdi; Lotarga esa Karl va Lyudovik yerlarining ortasi Reyndan to Ronagacha va Italiya otdi. XII XIV asrlarda xalqaro siyosatda Vselen soborlarning ta'siri kuchayib bordi. Papa tomonidan chaqiriladigan Garb Cherkovining «Vselen sobor»lariga oliy martabali ruhoniylar va kop xollarda barcha yevropa mamlakatlarining dunyoviy elchilari tashrif buyurar edi. Chunki, cherkov ishlari doimo siyosiy va xalqaro xususiyatlarga ega bolgani uchun Vselen soborlarini xalqaro kongresslarining oldingi korinishi deb hisoblasa ham boladi. Huquq togrisidagi ilm orta asrlar yevropasida XI asrning ikkinchi yarmida Yustinian asarlarida - (Corpus juris civilis) saqlanib qolgan Rim huquqini sharxlagan «glossator» lar ta'limotida rivojlanib bordi. Yustinian asarlari xususiy, fuqaroviy va ba'zi xollarda xalqaro munosabatlarga bagishlangan edi. Glossatorlar fuqaroviy huquqni xalqaro munosabatlarda ham ishlatishga harakat qilar edilar, shuning uchun ham ularda xalqaro huquq mustaqil bir fan sifatida ajralib chiqmagan edi. Xalqaro huquq masalalari cherkov huquqida, uning eng muhim misoli bolgan, XII asrning ortalarida tuzilgan «Gratsion dekreti» deb nomlangan toplamda ham oz ifodasini topgan edi. Shu bilan birgalikda cherkov huquqi ta'limotni ishlab chiqqan «dekretchilar» deb nomlangan huquqshunoslar, glossatorga nisbatan «Muqaddas yozuvlarda» keltirilgan ilohiy huquq bilan uygunlashtirilgan «tabiiy huquqdan» yoki «xalqaro huquqidan» kengroq foydalanganlar. Xalqaro huquq ilmini rivojlanishiga huquqshunos nazariyotchilarning ayni bir paytda amaliy huquqshunos bolganlari ham turtki boldi. Xalqaro huquq huquqshunoslikning maxsus sohasi sifatida birinchi martaba Rim huquqi asosida ish korgan «postglossatorlar» yoki «kommentatorlar» deb nomlanganlarning ta'limotida namoyon boladi. Shunday qilib, XIII asrning oxiriga kelib, postglossatorlar ta'limotida XVII asrda tizimli rivojlangan xalqaro huquq ilmi shakllana boshlandi. XV asrning oxiriga kelib yevropa xalqaro munosabatlarning yangi davriga kirib bordi. Bu vaqtga kelib, bir qator mamlakatlarda hududiy birlashish yakunlanadi va mutlaq davlatlarning tashkil topishiga qulay sharoitlar tugiladi. Tashqiy geografik kashfiyotlar yangi dunyo va Sharqni yevropaga yaqinlashtirdilar. Ispaniya va Portugaliyaning Janubiy Sharqiy Osiyoga olib boruvchi yollarda joylashgan okeanorti mustamlakalari ushbu davlatlarni birinchi mustamlakalarga ega bolgan davlatlar safiga qoshdi. Yaxlit davlatlar shakllanishi bilan siyosatning shakli ham ozgarib boraveradi. Siyosatda olchovni belgilab beruvchi mezon sifatida «umumiy farogat» darajasiga kotarilgan «davlat manfaatlari» hisoblanadigan boldi. Mutlaq monarxiyalarning paydo bolishi bilan birinchi oringa orta va mayda mamlakatlar qoshilgan yirik davlatlar (Angliya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Daniya, Shvetsiya) ortasidagi ziddiyatlar kotarildi. XVI asr, yangi davlatning tashqi ishlariga xizmat qiladigan markaziy va mahalliy idoralarning diplomatik xizmatining shakllanish davriga aylandi. Osha davrda sirlarning siri bolgan diplomatiya bu ishlardan xabari bor tang doiradagi odamlar xizmatida edi. Siyosat ixtiro qilinadigan markaz bu qirol saroyi edi. Mutlaq monarxiyada nafaqat sulolalar va qirol shaxsiyati manfaatlari balki, qirolga ta'sir korsatishga erishgan uning arzandalari, jazmanlari va shunchaki sodda fitnachilar ham katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu xolat, davlat xokimiyati shakli korinishidagi absolyutizm tizimi bilan belgilanar edi. XVI XVIII asrlar yangi diplomatik marosimlari shakllangan davr edi. Ushbu marosimlar (seremonial) odatlar tizimi, xalqaro munosabatlar nuqtai nazarida muhim rol oynar edi. Elchini mamlakatga tashrifi va ayniqsa audiensiya vaqtidagi (ya'ni qabul marosimida) ozini tuta bilishi hamda uni qabul qiluvchi davlatmador shaxs yoki vazirning javob amalllari davlatlarning ozaro aloqalari, ularning xalqaro hayotdagi obrosi borasida darak beruvchi ramz hisoblanadi. Yirik mamlakatlarning paydo bolishi va ular ortasida diplomatik munosabatlarning rivojlanishi, ushbu holatlarga mos nazariyani hayotga olib keldi. Diplomatik huquq ham rivojlanib bordi. 1582 yili niderlandlik Baltozar Aayla «Urush va harbiy muassasalarning huquqi» deb nomlangan asarini chop etdi. Italyanlik Alberiko Djentilining «Elchixonalar togrisida» (1585) deb nomlangan ishi keng tarqaldi. Halqaro huquq ilmini tadqiqiot qilishda birinchilik Gugo Grotsiyaga (1583 - 1645) nasib etdi. Gollandiyalik huquqshunosning tarixiy ahamiyati mutlaq davlatlar ortasidagi urushlar asrida xususiy mulkning muxofaza qilishni asoslab berishi shu bilan birgalikda urushni huquqiy doiraga kiritishni nazariy jihatdan asoslab berishdan iborat. Grotsiyaga shuxrat olib kelgan asar «Urush va tinchlik huquqi borasida» (1625). Grotsiy ozining asarida elchining huquqlariga ham butun bir bobni bagishlagan. Ushbu bob, XVII asrda elchilik huquqlarida shakllangan odatlarni yoritganligi bilan qiziqarli. XVII asrda, nazariy bilimlarni bermaydigan, lekin, elchilarga, ularni oz vazifalarini bajarishda qol keladigan amaliy maslahatlar beruvchi asarlar paydo boldi. Urush, osha davr davlatlari tashqi siyosatining asosiy belgilaridan biri edi. Xalqaro mojarolarni keltirib chiqadigan sabablar ichida chegaraviy baxslar, sulolaviy e'tirozlar, tijorat monopoliyasi uchun kurashlar va hokazolar bor edi. XVI asrda yevropada, urushga olib keladigan uchta asosiy xalqaro kelishmovchiliklar shakllandi: 1) Ispaniyaning savdo va mustamlaka manfaatlarini toqnashuvi bir tomondan bolsa, ikkinchi tmomndan Fransiya va Angliyaning XV asrning oxirida XVI asrning birinchi yarmida Italiya urushlariga aylangan hamda XVI asrning ikkinchi yarmida Ispaniya va Angliya ortasidagi urushga olib kelgan toqnashuvlari edi; 2) yevropa davlatlarining Usmon imperiyasi bilan ozaro munosabatlari; 3) Baltika hududida hukmronlik qilish uchun Shimoliy yevropa mamlakatlari ortasidagi kurash; XVII asrning boshlarida Germaniyada aksil qayta qurish kuchlarining faoliyati kuchaydi. Protestantlar tomonidan qolga kiritilgan muvaffaqiyatlarni asta sekin boy berilishi, nafaqat umum Germaniya, balki xalqaro miqyosdagi shov shuvlarga sabab boldi. Germaniyadagi diniy siyosiy keskinlik nafaqat ichki sabablar maxsuli edi: bunday xolatni vujudga kelishiga XVIII asr boshlarida yevropa davlatlari tizimidagi murakkab ozaro munosabatlarning shakllanishi hamda xalqaro munosabatlarning ta'siri muhim rol oynadi. Shimoliy Germaniyaga otgan, keyinchalik Markaziy yevropaning katta hududlarini oz ichiga olgan Chexiyada mahalliy mojarodan boshlangan urush oz orbitasiga juda kop davlatlarni jalb qilgan birinchi umumevropa andozasidagi urushga aylandi. Ushbu urush otttiz yil davom etdi (1618-1648 yillar). 1648 yili Vestfaliya shaharlarida imzolangan tinchlik shartnomasi shartlari nafaqat ottizyillik urushga, balki qayta qurish kuchlari va ularning raqiblari orasidagi bir asrlik kurashga siyosiy yakun yasadi. Tinchlik yevropa davlatlari tizimiga va Germaniyadagi jarayonga muhim ozgartirishlar olib kelgan majburlangan kelishuvlar maxsuli boldi. Nazorat savollari: O’rta asrlar diplomatisyasi deganda nimalarni tushundingiz? Feoal tarqoqlik nimma? O’rta asr xalqaro munosabatlarida savdoning o’rni qay darajada bo’lgan? Usmoniylar imperiyasi va g’arbiy yevropa davlatlari o’rtasidagi aloqalar nimalarda ko’rinadi? Dastlabki savdo elchilik-munosabatlari haqida gapiring? Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973. O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014. Buyuk ipak yo’li. A.Xo’jayev. T.,2000. www.ziyonet.uz. 1618-1648 yillardagi o’ttiz yillik urush. Reja:
XVI asr oxirida Germaniyaning iktisodiy tushkunligi natijasida siyosiy tarkoklikning vujudga kelishi. O’ttiz yillik urush yillarida Yevropa Vestfaliya sulxi va germaniyaning vayron bulishi. Tayanch atamalar lug’ati: «Uttiz yillik urush» - nemis dehqonlari ko’targan qo’zg’alon natijasida yuzaga kelgan yevropa davlatlari orasidagi urush. Krepostnoy – yevropa feodal munosabatining asoratli ko’rinishi Absolyutizm – hukmdorning cheklanmagan hokimiyati. Sulx – urush yakunida tomonlar o’rtasida tuziladigan yarashuv shartnomasi. Buyuk geografik kashfiyotlar va bu kashfiyotlar bilan boglik tarzda savdo yullarining uzgarib ketishi Germaniyaning iktisodiy tarakkiyotiga yomon ta’sir kildi. XVI asrning ikkinchi yarmida buning okibati shu buldiki, nemis savdo sotigi tushuknlikka yuz tutdi. Ammo ularning roli shu kadar past ediki, ularni Amsterdamga xam, Londonga xam sira takkoslab bulmas edi. Butun Germaniya tobora agrar mamlakatga aylanib borar, unda yetishtirilgan kishlok xujalik maxsulotlari sanoati kuprok tarakkiy kilgan mamlakatlarga chikarilar edi. Gollandiya, Shvesiya, Angliya kuprok germaniyaning shimoliy – sharkiy viloyatlaridan maxsulotlar sotib olar edi. Germaniyaning siyosiy tarkokligi saklanibgina kolmay, balki asr davomida yana xam avj oldi. Knyazlar cherkov mulklarini musodara (sekulyarizasiya) kilish xisobiga uz yerlarini kupaytirdilar. Ular ichki va tashki (eksport) savdodan uz daromadlarini oshirish yulida foydalanib, uzlarining maxalliy knyazlik absolyutizmini urnatdilar. Lyuteran cherkovining maxalliy xokimlarga batamom buysundirilishi munosabati bilan maxalliy knyazlarning siyosiy xokimiyati kuchaydi. Diniy nizolar knyazlarning imperatorga karshi olib borgan kurashlarini xam nikoblab turaveradi. Imperator avvalgidek mamlakatdagi katoliklar partiyasiga raxbarlik kilar va papalik bilan maxkam ittifokda edi. Eng yirik knyazlarning kupchiligi protestant edi, ulardan kupi lyuteran, bir kismi (pfalsgraf Reynskiy) edi. Imperator knyazlari uziga buysundirishga xrakat kilar va bunga «yeres»ning kuchayib ketishiga yul kuymaslik, cheklab kuyish istagini vaj kilib kursatardi. Knyazlar kuchayib, natijada knyazlik absolyutizmi joriy kilinganiga karamay, imperator xokimiyatining kuchi xali ozmuncha emas edi. Ammo gabsburgalar fakat Germaniyadagina xukmronlik kilib kolmadilar. Gabsburglarning uruglari Ispaniyani xam idora kildilar. Ispaniyadagi Gabsburglar avstriya – german Gabsburgalarini kullab-kuvvatlar edi. Karl Vning dunega xokim bulish ishtiyoki Filipp II ga xam meros bulib utgan edi. Filipp III zamonida Ispaniya zaiflashib koldi. Shu sababdan u vaktda boshka mamlakatlarga va ichki dushmanlarga karshi kurashda ispan Gabsburglari bilan Avstriya Gabsburglarining kuchlarini birlashtirish goyat kuchli masala bulib kolgan edi. Germaniyani birlashgan, markazlashgan davlatga aylantirilishini muljallar edi. Ammo bu vazifaning uddasidan chikib bulmadi. Mamlakat iktisodiy tushkunlikni boshidan kechirayotgan, shaxarlar iktisodiy jixatdan zaiflashib kolganligi tufayli ularning ijtimoiy va siyosiy roli pasayib ketgan, krepostnoylikning usishi tufayli feodalarning ta’siri kuchaygan bir sharoitda mamlakatni birlashtirish ishi ayniksa kiyin va murakkab vazifa edi. Bundan tashkari, Gabsburglar fakat Germaniyani uzlariga buysundirish masalasi bilangina mashgul emas edilar. Ular XVI asr oxirida xam, XVII asr boshida xam uzlariga kushni mamlakatlarga nisbatan agressiv siyosatni davom ettirdilar. Ular XVII asrda sanovt va savdo-sotigi tarakkiy kilgan bir kancha yevropa mamlakatlarini, shu jumladan. Gollandiya, Angliya, Fransiya, Daniya, Shvesiyani uzlariga karshi kilib kuydilar. Nemi protestant knyazlarining uzlari xam imperatorga karshi kurashda Germaniyadan tashkari ittifokchilar kidira boshladilar. Ichki ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlar goyat murakkab bulgan tashki xalkaro munosabatlar bilan chirmashib ketganligi tufayli germaniya vayron kiluvchi Uttiz yillik urush maydoni bulib koldi. Bu rush uning mavjud siyosiy tarkokligini yanada kuprok mustaxkamladi. Germaniya katoliklar reaksiyasi Karlning dastlabki taxt vorislari – Ferdinand I (1555-1564) va Maksimilian II (1564-1576) davridayok katta muvaffakiyatlarga erishdi. Ammo Karl V dan keiyn uchinchi bulib xukmronlik kilgan imperator Redolf II (1576-1612) vaktida reaksiya ayniksa kuchayib ketdi. Katliklar Bovariyasida xam ular uya kurgan edilar. Katlklar protestantlarini Reyn viloyatlaridan muvaffakiyat bilan sikib chikara boshladilar. Katliklar reaksiyasi Garbiy-shimoliy Germaniyaga kirib bordilar. Tugri, Gabsburglar yirik va mayda feodal yerlarining german konfederasiyasigagina boshchilik kilar edi. Ularning avvalgidek xozir xam umumimperiya boshkarma organlari va sudlari, umumimperiya moliyasi (soliklar) yuk edi. Germaniyani aslida idora kiluvchi ular emas edilar. Lekin Gabsburglarning kuchi uzlariga meros kolgan juda keng yerlarga egalik kilishda edi. Bu yerlardla kisman nemislar, kuprok esa slavyanlar, vengerlar, italyanlar va boshka xalklar yashardi. Ittifok va liga tuzilishi bilan bu ikki lagerning bir-biriga dushmanlik munosabati shu kadar keskinlashdiki, ular urtasida 1610 yildayok urush boshlanishi mumkin bulib koldi. Birok. Genrix IV Fransuzskiy ulimi tufayli urush bu urtada boshlanmay koldi, chunki ittifok a’zolari undan yordam olish umidida edilar.. Urush Rudolf II ning taxt vorisi imperator Matvey (1612-1619) davrida boshlandi. Chexiyada yuz bergan vokealar urushning boshlanib ketishida katta rol uynadi. Chexiya 1526 yilda yana imperiya sostaviga kirdi va u Gabsburglar xonadonining meros yeri deb xisoblana boshlandi. Chexiya Gabsburglar sostaviga kirayotganida chexlarga ularning avtonomiyasini, chex seymini, davlat tili sifatida chex tilini va milliy cherkov sifatida chexlarning islox kilingan cherkovini saklab kolish va’da kilingan edi. Amalda esa Gabsburglar bexayolik kilib, uz va’dalarini bajarmadilar. Vena xukumati chexlarning davlat idorasi ishlariga bevosita aralashadigan buldi. Chexiyaga nemis amaldorlari yuborilardi. Nemis dvoryanlari chexlarning yerlarini sotib olardilar. Chexiyaga iyezuitlarning sukulib kirishi natijasida bu yerda kotolisizmning tiklanish masalasi kundalang bulib kolgan edi. «Chex birodarlari» jamoalarinii ayniksa kisar va uning faoliyatini xar kanday yullar bilan cheklardilar. Guschilikning eng jiddiy ta’siri XVI asr Chexiyasida ana shu jamoalarda saklanib kolgan edi. 1547 yilda seymning oppozision tarzdagi chikishidan keyin uning xukuklari yana xam kamaytirilgan edi. Jumladan, shaxarlik, (meshchan)larning vakillari seymga butunlay deyarli kiritimay kuygan edi. Chexiyada yuz bergan jiddiy axvol 1609 yilda kuzgolon kutarilishiga olib keldi. Pragada Gabsburglarga karshi namoyishlar bulib utdi. Seym chex sosloviyelari nomidan, agar Rudolf II chexlarning siyosiy va diniy xukuklarini e’tirof kilmasa, uni uzlarining kiroli deb tanimasliklarini aytgan edi.XVII asrning yigirmanchi yillari oxiriga kelganda Chexiya iktisodiy jixatdan juda ogir axvolda kolgan edi. Savdo-sotik va sanoat orkaga karab ketmokda edi. Bu tushuknlik kisman shu vaktlarda Markaziy va sharkiy Yevropa boshidan kechirayotgan ogir axvolni aks etirsa, kisman Chexiyada Gabsburglarning idora kilish siyosatining chex millatiga karshi karatilganligi okibati edi. Shunday kilib, Gabsburglarning siyosiy va diniy zulmi Chexiyadagi inkirozning umumiy manzarasini yanada yomonlashtirirar edi. Kuzgolon 1618 yilning 23 mayida «defenestrasiya» deb atalgan narsadan boshlanib ketdi. 1621 yil 21 iyunda Pragada kuzgolon raxbarlaridan 27 kishi, shu jumladan, uchta shaxarlik umum oldida jazolab uldirildi. 1627 yilda Praga seymida Mayestat tagatilishi rasman e’lon kilindi. Chexiyada katoliklar cherkovi tamomila tiklandi. Nemis tili birdan-bir davlat tiliga aylandi. Xamma yerda chex amaldorlari urniga nemis amaldorlari utirib oldi. Kuplab chex yerlari musodara kilindi. Avstriya Gabsburglarining Chexiyaning tor-mor kilishi va ispanlarning Pfalsni bosib olishi Uttiz yillik urushning «chexiya-pfals davri» deb atalgan birinchi davrining okibatlari edi. Katoliklarning galabasi musodara kilingan cherkov yerlaridan tashkil topgan pretestant knyazlar mulkini xavf ostiga kuydi. Imperatorning galabasi 1624 yildan beri boshida kordinal Rishelye turgan Fransiyani xam tashvishga solib kuydi. Shunday kilib, imperator bilan knyazlar urtasidagi, katoliklar bilan protestantlar urtasidagi, gabsburglar bilan Chexiya urtasidagi munosabatlariga doir ichki masala chet ellarga xam katta ta’sir kursatdi. Daniyaliklarga karshi uz kushinini tashkil etish uchun Ferdinand II ning yetarli mablagi yuk edi. katoliklar ligasining kushini ozgina bulib, uni xam tuldirish kerak edi. Shundan keiyn imperator kushin tashkil etish tugrisida boy dvoryan Alberx Vallenshteyn (1583-1634) ga murojaat kildi. Vallenshteyn asli chex bulsa xam, batamom nemislashib ketgan va chex dvoryanlarining yerlari musodara kilingan vaktda kup yer, urmon, kon va shu kabilarni sotib olagn edi. Birok katoliklar lagerining galabasi bu lager raxbarlari urtasidagi nizo-janjallar tufayli bushashib ketdi. Liganing yulboshchisi Maksimilian Bavarskiy va boshkalar Vallenshteynni yomon kurar edilar. Ularning talabiga muvofik 1630 yilda Vallenshteynni iste’foga chikartishga va uning kushinini tarkatish tugrisida buyruk berishga majbur buldi. Gabsburglarning yangi galabasi Fransiyani imperatorga karshi kurashda yangi ittifokchi kidirishga majbur etdi. Shvedlar kiroli Gustav Adolf (1611-1632) Fransiyaga ana shunday ittikchi buldi. Rishelye shved kiroliga katta subsidiya berdi. Ammo urushga aralashish uchun Gustav, Adolfning uzida xam ancha vaj bor edi. Imperatorning Daniya ustidan kozongan galabasi va Vallenshteyn bilan Vena saroyining Shimoliy va Baltika dengizlarida kuchligerman floti barpo kilish tugrisidagi rejasi Gustav Avgustni jiddiy tashvishga solib kuydi. Bundan tashkari, shved feodallari allakachonlardan beri yangi yerlar bosib olishni niyat kilib yurardilar. Fransiya uz tomonida kupgina ittifokchilarga ega bulgani xolda Germani yabilan Ispaniyaga karshi urush boshladi. Urushni davom ettirayotgan Shvesiyadan tashkari, Gollandi, Savoyya, Venesiya, Vengriya, Fransiya tomonida edi. Polsha Fransiyaga dustona xayrixox bulib, betaraflik saklashni bildirdi. Urush xarakatlari fakt Germaniya territoriyasidagina emas, balki Ispaniyada, ispaniya Niderlandiyasida, Italiyada va Reynnning xar ikki kirgogida olib borildi. Shunday bulsa xam birinchi davrda ittifokchilar muvaffakiyat kozona boshlamadilar. Ittifokning uzi sostavi jixatidan uncha mustaxkam emas edi. Ittifokchilar bir-birlari bilan yaxshi kelishib olib xarakat kilmadilar. Fakat 40 yillar boshida, Rishelye xam ulgandan keiun, Fransiya bilan Shvesiyaning kuli anik baland bulib koldi. Fransuz kushinlari 1643 yilda garbda Rokrua (Sharkiy fransiya) nidagi jangda ispan piyodalarini goyat katta maglubiyatga uchratdilar. Shundan keyin fransuz kushinlari butun Elzani bosib olishdi. 1645 yilda shvedlar sharkda, Chexiyaning yankovisi shaxri yonida imperiya kushinlarini tor-mor keltirdilar. Daniyaning endi bu safar Gabsburglar tomonini olib, urushga kirishishi xam imperatorga yordam bera olmadi. (1643-1645) yillardagi Daniya-Shvesiya urushi. Fransuzlar va shvedlarning birlashgan armiyasi 1646 yilda Bavariyaga bostirib kirdi. Urushning yutkazilayotganligi Vena saroyi uchun ayon bulib bormokda edi. Ferdinand II dan keiyn 1637 yilda taxtga utirgan imperator Ferdinand III xukumati sulx muzokaralarini boshlashga majbur buldi. aslida 1645 yilning iyunidayok boshlangan sulx muzokaralri Vestfaliyaning ikki shaxrida olib borilmokda edi. O s n a b r yu k d a imperator elchilari shved xukumati elchilari xamda german protestant knyazlari bilan M yu n s t ye r d a imperator elchilari fransuz xukumati bilan muzokaralar olib bormokda edilar. Muzokaralar 1648 yil kuzdagina tamom buldi. Vestfaliya sulxi natijasida goliblar ancha xududini uzlariga kushib oldilar. Shvesiya Garbiy Pomeraniyani va Sharkiy Pomeraning bir kismini, shu jumladan, Shtettin shaxri va Ryugen orolini, Vismar shaxrini va uning portini, Breayen arxiyepiskopligini (ammo Breayen shaxridan tashkari) va Verden yepiskopligini uziga kushib oldi. Shu bilan birga Shvesiyaga 5 million teler tovon tulandi. Fransiya Elzasini (Strasburg shaxridan tashkari) egalladi va Yukori Lotaringiya (Mes, Tul va Verden shaxarlari) ga bulgan xukuki uzil – kesil tasdiklandi. Germaniyaning uz ichida Sharkiy pomeraniyani, Magdeburg arxiyepiskopligini va boshka bir kancha viloyatlarni uziga kushib olgan Brandenburg; Luzasiya (Lujis yeri)ni uziga kushib olgan Saksoni, shimoli – garbda ba’zi bir kushni viloyatlarning yerlari xam kuliga utgan Braunshveyg va yukori Pfalsni egallagan Bavariya uzlarining yerlarini kengaytirdilar (bunga Bavariya gersogi xatto kurfyuristlik unvonini olishga muyassar buldi, bu-sakkizinchi kurfyuristlik edi. Vestfaliya kongressi imperiya knyazlaring boshka mamlakatlar bilan mustakil diplomatik alokalar urnatish xukuklarini tan oldi. Shu tarika Yevropa diplomatiyasi Germaniyaning siyosiy jixatdan balinib ketishini ma’kullaydi. Vestfaliy kongressining bu yerda eslatib utish lozim bulgan muxim diplomatik aktlardan yana biri shuki, Yevropada allakachonlardan beri mavjud bulgan, lekin shu vaktgacha rasmiy ravishda tanilmagan ikki davlatning mustakilligi e’tirof etildi. Bu davlatlar Shvesariya ittifoki bilan Gollandiya edi. Fransiya bilan Ispaniya urtasidagi urush Vestfaliya kongressidan keyin xam davom etdi va u fakat 1659 yilda Pireneya sulxidan keyingina tamom buldi. Lyusen yonidagi jangdan keyin Vallenshteyn chexiyaga chekindi, u bundan oldin shu yerdan saksoniyaliklarni surib chikargan edi.Valenshteyn endi saksoniya kurfyurstini sulx tuzishga majbur etib, keyin shvedlarga karshi xujum boshlamokchi edi. Katoliklar ligasi Valenshteynning kuzga kurinarli muvaffakiyatlariga erisha olmaganiligidan foydalanib, imperatrni yana unga karshi kilib kuydi. 1634 yil boshida Valenshteyn kumondonlik vazifasidan olindi, sungra davlatga xiyonat kilishda aylandi va nixoyat, 1634 yilning 25 fevralida Liganing kursatmasi bilan ish kurgan bir gurux ofiserlar tomonidan Eger kal’asida uldirioldi. («Eger falokati»). Imperiya armiyasi shvedlar orasida intizom bushashib ketayotganligidan foydalanib, ularga 1634 yil 6 sentyabrda Nordligen yonida katti zarba berdi. Buning natijasida shvedlar Janubiy Germaniyadan surib chikarildi. 1635 yil baxorida imperator saksoniya kurfyursti bilan sulx tuzishga muvafak buldi. Yana Gabsburglarning omadi kelganday bulib kurindi. Ammo Rishelye endi Germaniyaga karshi ochikdan-ochik urushga kirishishga karor kildi. Fransiyaning urushga kirishishi (1635) Gabsburglar koalisiyasining axvolini kiyinlashtirib yubordi va bu koalisiyani tamomila maglubiyatga uchratdi. Uttiz yillik urushda Fransiya bilan Shvesiya golib chikdi. Ular bu urushdan keiyn XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asr boshlarida Yevropa diplomatiyasida yetakchi rol uynadi. Germaniya esa, aksincha, urush natijasida goyatda zaiflashib kolgan edi. Germaniya ancha territoriyasidan maxrum bulish bilan birga, uzok davom etgan urushda nixoyat darajada vayron bulgan edi, chunki urush asosan Germaniya territoriyasida olib borilgan edi. Mamalakat goyatda katta moddiy zarar kurdi. Urush keltirgan vayronalik tufayliGermaniya bir necha un yillargacha uzini unglab olomadi. Ba’zi oblastlarda, chunonchi, Saksoniya, Brandenburg, Pfals, Vyurtembergda axolining yarmi va xatto bundan xam kuprogi kirilib ketgan edi. Chexiyada 1618 yildagi 2,5 million axolidan 1650 yilga kelib atigi 700 ming kishi kolgan edi. Juda kup ekin yerlari xuvillar koldi va urmonlar bilan koplandi. Yuzlab kishloklar yuk bulib ketdi. Shvedlar Saksoniya va Chexiyadagi juda kup konlarni ishdan chikardilar, bu konlar kup yillargacha ishga solinmay keldi. German shaxarlaridagi savdo va sanoat urush vaktida yana xam kattikrok oksay boshladi. Boshpanasiz kolgan va tirikchilik vositalaridan maxrum bulgan dexkonlar yordam surab feodallarga murojaat kilishga majbur buldilar.Bunday sharoitda krepostnoy xukuk urushdan avvalgidan kura xam tezrok avj olib ketdi. Sharkiy Germaniya asoratga tushgan dexkonlar mamalkatiga aylandi, ular iktisodiy va siyosiy jixatdan tamomila uz pomeshchik-yunkerlariga karam bulib koldilar. «Endilikda pomeshchik-dvoryanlar kishlokning tanxo xujayini bulib koldi… Dexkonlarning eng sungi kuchlari xam sindirildi… Yana cheklanmagan xolati endi umumiy xol bulib koldi; endilikda erkin dexkonlar ok kargadek kamdan-kam uchraydigan bulib koldi». Nazorat savollari: 1) Buyuk geografik kashfiyotlarni esga tushiring? 2) Germaniyadagi iktisodiy tushkunlikning asosiy omillari nimalardan iborat edi? 3) Siyosiy tarkoklik nima uchun kelib chikdi? 4) GabsburgalarningYevropadatutganurni? 5) Germaniyaning tushkunlikka tushish okibati nima buldi? Foydalanilgan adabiyotlr ro’yxati: Foydalanilgan adabiyotlar: 1) O’rta asrlar tarixi V.F. Semenov T.,1973. 2) O’rta asrlar tarixi.T.Salimov. T.,2014 3) Lamprext K. Istorriya germanskogo naroda. M.,1985. 4) Ziyonet.uz XVI-XVII asrlarda Xitoy Reja: XVI-XVII asrlardagi siyosiy hayot. Min va manjurlar sulolasi. Tashqi bosqinchilik siyosati. Tayanch tushunchalar: Despotik, Korrupsiya, Manjuriya,Bandargoh Ayni shu asrda mamlakatda siyosiy ahvol keskinlashdi. Buning sabablari nimalardan iborat edi? Avvalo, jamiyat hayotini o`rta asr ishlab chiqarish munosabatlari chuqur qamrab olgan. Bu jamiyat hayotida natural xo`jalikning ustunligida yaqqol namoyon bo`lmoqda edi. Bundan tashqari, asosiy ishlab chiqaruvchi kuch - dehqonlarni holdan toydiruvchi ijaraga yer olib ishlash tartibi hamon chuqur ildiz otganligicha qolavergan edi. Ijara haqi hosilning 50 foiz qismini tashkil etardi. Despotik davlat hokimiyati esa barcha eski tartiblarning bosh tayanchiga aylanib qolgan. Davlat hokimiyati amalda har qanday yangilikning ashaddiy dushmaniga aylangan. Buning ustiga, XVI asrga kelib davlat hamda dehqonlar yerlarining katta yer egalari qo`liga o`tish jarayoni kuchaydi. Ular bu yerlarni o`z mulklariga aylantirishda hech narsadan qaytmadilar. Eng ko`p miqdordagi yer imperator xonadonining qo`lida to`plandi. Buning ustiga, ular hosildof yerlar ham edi. Ijara shartining og`irligi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch - dehqonlarni xonavayron qila boshladi. Bu esa butun imperiya hududida dehqonlar qo`zg`oloni boshlanishiga olib keldi va bu qo`zg`olon butun mamlakatni qamrab oldi. Ichki siyosiy kurash. Dehqonlar qo`zg`olonining keng quloch yoyishi Min imperiyasining siyosiy parchalanish jarayonini kuchaytirdi. Hukmron tabaqalarning manfaatiga xizmat qiluvchi hukumat jamiyatda yetilgan eng dolzarb vazifalarni hal etishga qodir bo`lmay qoldi. Davlat idoralari amaldorlari o`rtasida o`zboshimchalik, korrupsiya hamda davlat mansablarini sotish avj oldi. Imperator xonadoni turli xil ko`ngilochar tadbirlar va zebu ziynat buyumlari uchun davlat xazinasini sovurdi. Bu omillar mamlakat aholisining turli qatlamlaiida keskin norozilik uyg`otdi. Natijada Min sulolasi va uning tayanchlariga qarshi muxolifat kuchaya bordi. Muxolifatning asosiy kuchini o`rta va mayda yer egalari, shahar aholisining o`ziga to`q qismi, shuningdek, mamlakat ziyolilari tashkil etdi. Muxolifat imperatordan davlat mansablariga amaldorlarning qobiliyatiga qarab tanlanishini, eskirib qolgan qonunlarni o`zgartirishni talab qildi. Biroq saroy a'yonlari muxolifat talablariga quloq ham solmadi va aksincha, ularni ta'qib etishga kirishdi. Muxolifat kurashni to`xtatmadi. Buning ustiga dehqonlar qo`zg`oloni ham tobora keskin tus ola boshladi. Manjurlar hukmronligi. XVI asr oxiri - XVII asr boshlarida Xitoy uchun o`ta xavfli tashqi raqib ham paydo bo`ldi. Bu imperiyaga chegaradosh hududlarda tashkil etilgan Manjuriya davlati edi. Manjuriya hozirgi Xitoy Xalq Respublikasining shimoli-sharqiy qismi. Hozir bu hudud Dunbey (Shimoli-Sharq) deb ataladi. Bu davlat hukmdori Nurxachi 1618- yilda Xitoyga harbiy yurish boshladi. Nurxachining vorisi Abaxay (1626 - 1643) Xitoy hududlarini bosib olishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Kuchsizlanib, holdan toygan Min sulolasi manjurlarga jiddiy qarshilik ko`rsata olmadi. Manjurlar imperiyaning katta qismini bosib oldilar. 1636- yilda Abaxay o`zini imperator deb e'lon qildi. o`z sulolasini Sin (toza, tiniq) nomi bilan atay boshladi. Min sulolasining halokati. Sulolaning tashqi bosqinchi kuchlar oldidagi taslimchilik siyosati mamlakatda keskin norozilikni keltirib chiqardi. Mamlakatni dehqonlar qo`zg`oloni qamrab oldi. Dehqonlar qo`shinlarining barcha yetakchilari harbiy kuchlarni birlashtirdilar. Ularga Li Szi-chen qo`mondonlik qildi. 1643- yilda qo`zg`olonchilar harbiy kengashi Pekinga hujum boshlash haqida qaror qabul qildi. Li Szi-chen imperator deb e'lon qilindi. Xitoyning janubi-g`arbiy qismida esa dehqonlar qo`zg`olonining yana bir qo`mondoni Chjan Syan-chjun ham o`z davlatini tuzganligini e'lon qildi. Bu davrda mamlakat shimolida hukumat qo`shinlari general U Sanguy qo`mondonligida manjurlarga qarshi kurash olib borayotgan edi. U San-guy Pekindagi yangi hukumatga katta tashvish keltirishi mumkin edi. Shuning uchun ham Li Szi-chen u bilan til topishishga qaror qildi. Biroq U San-guy dehqonlar hokimiyatini tan olmadi. Ayni paytda u dehqonlar hukumatini o`z ixtiyoridagi qo`shin bilan ag`darishga ham ojizligini bilar edi. Shu tufayli u xoinlik yo`liga o`tdi va manjurlar vassali bo`lishga rozilik berdi. 1644- yilda manjurlar Pekinni ishg`ol qildilar. Abaxayning o`g`li Xitoy imperatori deb e'lon qilindi. Shu tariqa Xitoy tarixida manjurlarning Sin sulolasi hukmronligi boshlandi va u 1912- yilgacha davom etdi. Dehqonlar qo`zg`olonlari shafqatsizlik bilan bostirildi. Li Szi-chen va Chjan Syan-chjunlar janglarda halok bo`ldilar. Bosqinchilik tashqi siyosati. Sin sulolasi butun hukmronligi davomida bosqinchilik siyosati yuritdi. Uning birinchi qurboni Koreya bo`ldi. 1637- yilda Koreya vassal davlatga aylantirildi. Shimoliy va g`arbiy Mo`g`ulistonda tashkil topgan Jung`oriya (Oyrat) xonligi 1758- yilda butunlay bosib olindi. Tez orada butun Mo`g`uliston va Qashqar ham egallandi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Birma va Vetnamni bosib olish yo`lidagi urinishlar muvaffaqiyatsiz tugadi. 1792- yilda Nepal davlatiga Sin sulolasining vassali ekanligi majburan tan oldirildi. Sin sulolasi hukmdorlari Xitoyni to`la bo`ysundirishda g`arbiy yevropaliklar madadiga tayandi. Shu tufayli ularga dastlab Xitoy portlari ochib berildi. Biroq g`arbiy yevropaliklarning Xitoyga kirib kelishi oxiroqibatda nimalarga olib kelishi tobora oydinlasha borgach, o`zgacha yo'1 tutishga majbur bo`lindi. 1757-yildan boshlab Guanchjou portidan boshqa barcha portlar Yevropa kemalari uchun yopib qo`yildi. Nazorat savollari: Xitoyda min sulolasi qanday hokimiyatga kelishgan? Xitoy bosqinchiki yurishlarining asosiy manzillari qaysilar? Xitoyda manjurlar sulolasi olib birgan ichki va tashqi siyosati? Xitoy dehqonlarning ijtimoy ahvoli qanday bo’lgan? Nima sababdan Xitoy yopiq siyosat olib borgan? Foydalanilgan adabiiyotlr ro’yxati: 1) O’rta asrlar tarixi V.F. Semenov T.,1973. 2) O’rta asrlar tarixi.T.Salimov. T.,2014 3) Vasiliyev V.S. Istoriya Vostoka. M., 4) Ziyonet.uz XVI-XVII asrlarda G’arbiy yevropada tehnika va tabiatshunoslik taraqqiyoti Reja:
Manufaktura davrida tehnika taraqqiyoti Harbiy tehnika o’sishi Kemasozlikdagi rivojlanish To’qimachilik sanoati Yangi tabiiyotshunoslik Tayanch tushunchalar: manufaktura, artilleriya, tabiatshunoslik, kemasozlik, yer tortishish qonuni, qon aylanishi haqidagi yangi fikrlar Manufaktura davrida texnika taraqqiyoti. Manufaktura davridagi texnika hali, asosan hunarmandchilik harakterida bо‘lib, buyumlar deyarli butunlay qо‘l kuchi bilan ishlanardi. «Manufaktura davriga xos mexanizm kо‘pgina qismiy ishchilar- dan iborat jami ishchining о‘zidir»2. Manufakturadagi meh- nat taqsimoti ijtimoiy mehnat unumdorligini xiyla oshir- gan edi. Manufakturada mashinalardan onda-sondagina foy- dalanilardi. Ayrim ishchining san’ati, mahorati, u о‘z shaxsiy asbob-uskunasida bajaradigan operatsiyalarning tezligi va aniqligi asosiy narsa bо‘lib qolaverdi. Shu sababli manufak- tura davrida texnika taraqqiyoti umuman hali sust bordi. XVI—XVII asrlar davrida texnika sohasidagi kashfiyotlar nisbatan hali kam edi. Marks ana shu holatni ta’kidlab, bu- ning sababi manufakturaning xuddi ana shu hunarmandchilik texnika bazisi ekanligini kо‘rsatgan edi. «Hunar va manufak- tura iJtimoiy ishlab chiqarishning umumiy bazisini tashkil qilar ekan, ishlab chiqaruvchining faqat 'bitta ma’lum ish- lab chiqarish tarmog‘iga tobe bо‘lishi, uning mashgulotlarining dastlabki xilma-xilligining buzilib ketishi taraqqiyotning zarur momentidan iboratdir. Ishlab chiqarishning har bir ayrim tarmog‘i ana shu bazisda empirik yо‘l bilan о‘ziga muvo- fiq texnik tuzum hosil qiladi, bu tuzumni sekin-asta takomil- lashtiradi va ma’lum bir yetuklik darajasiga erishilishi bilanoq uni muayyan bir shaklga soladi. Vaqt-vaqti bilan о‘z- garishlar bо‘lib turadi, bu о‘zgarishlarga savdo yetkazib bera- digan yangi mehnat materialidan tavdqari,. mehnat asbobinint asta-sekin о‘zgarishi ham sabab bо‘ladi. Lekin empirik yо‘l bi- lan muvofiq asbob formasi topilgan ekan, ish asbobi ham bir nuqtada qotib qoladi...»3. Har holda manufakturaning rivojlanishi kelgusidagi sa- noat revolyusiyasi uchun, mashinalar va mashina ishlab chiqa- rishining vujudga kelishi uchun muayyan shart-sharoktlarni yaratdi. Ish operatsiyalarini soddalashtirishning о‘zi va bu ope- ratsiyalarning manufakturada doimo mexanik tarzda gakrorla-. nishi mexanikaning fan sifatida rivojlanishi uchun turtki berishi kerak edi. Ayni vaqtda manufaktura yuqorida kо‘rsa- tib о‘tilganidek, onda-sonda bо‘lsa ham, ayrim juda sodda ma- shinalardan (asosan mexanik dvigatellar sifatida) foydalana boshlangan ediki, bu mashinalar rivojlangan kapita lizmning keyinchalik yaratilgan mashinalarining bevosita о‘tmishdoshlari bо‘lib qoldi. Kon ishi va metallurgiya. Kon ishi sohasida XV va XVII asr- larda avvalo chо‘yanni eritishda, toshkо‘mirdan foydalanish yо‘lida astoydil harakat qilindi. Bu jihatdan Angliyada lord Dedli eng katta muvaffaqiyatlarga erishdi. U 1621 yilda «Toshkо‘mirdan foydalanish yо‘li bilan temir rudasini eri- tish hamda undan chо‘yan quyilma yoki g‘о‘la ishlab chiqarish» uchun patent oldi. Biroq, Dedlining kashfiyoti aslida. katta amaliy ahamiyatga ega bо‘lmadi. Angliyada mineral yoqilg‘i asosida chо‘yan ishlab chiqarish problemasi XVIII asrning boshlaridagina uzil-kesil hal etildi. XVI—XVII asrlar davrida suv kuchidan foydalanish proble- masi ancha muvaffaqiyatli hal etildi. Yuqoridan suv tushirib aylantiriladigan suv g‘ildiragini yanada takomillashtirish yordamida shalola va tog‘dagi daryolardan kon sanoati .ehtiyoj- lari uchun keng foydalanish imkoniyati tug‘ildi. Bu jihatdan о‘sha davrda Angliyadan tashqari ayniqsa Shvetsiyada katta mu- vaffaqiyatlar qо‘lga kiritildi. XVII asrning ikkinchi yarmida Fransiyada va Angliyada bug‘ nasoslari qurish yо‘lida muvaf- faqiyatli urinishlar bо‘ldi (1690 yilda Deni Papin kashf qil- gan atmosfera bug‘ mashinasi tezda 1698 yilda Angliyada Nyu- komen va Kauli tomonidan takomillashtirildi). Bu nasoslarda porshenning harakati havoning atmosfera bosimi yordamida amalga oshirildi; porshenniNg orqaga harakati esa havo bo- simidai oshib ketgan bug‘ bosimining yordamida amalga oshiri- lardi. Fizika qonunlarini bilishga asoslangan bu kashfiyot XVIII asrdabug‘ mashinasini ixtiro qilishning bevosita о‘tmish- doshi bо‘ldi. XVI—XVII asrlarda yangi muvaffaqiyatlarga erishildi:— metallni domnada ishlab chiqarish qadim zamon- larda va о‘rta asrlarda deyarli XV asrning oxirlarigacha hukm surib kelgan xom ashyoii purkash usuli deb ataladigan eski usulni uzil-kesil bartaraf etdi. Harorati yuksak darajata yetadigan ulkan domna pechlari juda kо‘p metallni suyuq holga keltirar, natijada ishlanayotgan metallga har qanday shakl berish mumkin bо‘lar edi. Harbiy texnikaning о‘sishi va artilleriyaning rivojlanishi. Harbiy texnikaning rivojlanishi metallurgiyaning taraqqiyo- tiga katta ta’sir kо‘rsatdi. O’qotar qurollar (mushketlar, tо‘p- lar va boshqalar)ning qо‘llanila boshlashi natijasida metall- ga ehtiyoj juda ham ortib ketdi. Tо‘p yasashning о‘zi sanoatning yangi tarmog‘ini yuzaga keltirdi. Boshda tо‘plar temirdan yasalar va tosh о‘qlar bilan otilar edi (XIV asrning 60-yillarida fransuz va italyanlarning tо‘plari). Keyinchalik qurolning bu xilini misdan quyadigan bо‘ldilar (XIV asr oxiri), otganda esa sochma о‘q bilan о‘qlab (temir pitra va chо‘yan о‘q bilan о‘q- lab) otardilar. 1543 yilda Angliyada chо‘yandan quyilgan tо‘p- larni ishlata boshladilar. Mushket hozirgi zamon miltig‘ining о‘tmishdoshidir, mushketlar dastla pilta qо‘yib otilardi. XVI asrda esa pilta miltiq о‘rnini chaqmoq toshli miltiq egal- ladi. Artilleriya son jihatdan XVI—XVII asrlardayoq omma- viy qurolga aylangan edi. 1618—1648 yillardagi Uttiz yillik urushda hamda Angliyada XVII asrning о‘rtalaridagi graj- danlar urushi davrida (1642—1649) tо‘plardan keng foydala- nildi. 1652 yilda Angliyada respublika hukumati artillergdya parkidagi tо‘plar sonini 1500 taga yetkazishni mо‘ljallab qо‘ydi. Dastlab XIV asr о‘rtalarida paydo bо‘lgan о‘qotar miltiq har holda juda sekin rivojlanib bordi. Engels bunday deb yozgan edi: «Uqotar qurollar juda sekin takomillashdi. Qis- man anchagina takomillashtirilgan bо‘lishlariga qaramay, tо‘p- lar og‘ir va besо‘naqay bо‘lib qolaverdi, miltiqlarning stvoli qо‘pol edi. Miltiqlar butun piyodalarni qurollantirishga yaroqli holga keltirilib takomillashtirilguncha uch yuz yildan kо‘p vaqt о‘tdi. Shtik о‘rnatilgan chaqmoq toshli miltiq XVIII asr boshidagina piyodalarning asosiy quroli bо‘lib kelgan nay- zani siqib chiqardi»1. Kemasozlikdagi va kemalar qatnovidagi muvaffaqiyatlar. XVI va XVII asrlarda kemasozlik va dengizda kemalar qatno- vi sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Kemalarning‘ tonnaji ortishi bilan birga (XVI asrda kemalarning о‘rtacha tonnaji 500 tonnadan 1000 tonnagacha borardi), ularning ha- rakat qilishi ham tezlashdi. Bunga murakkab yelkanlar siste- masining rivojlanishi orqasida erishildi. Yangi kemalarga juda kо‘p machta о‘rnatilar, machtalarning bir qismi bir-biriga ulangan bо‘lar va juda kо‘p yelkanlar qurilardi. Yelkanlarni kombinatsiyalashtirib, kemalar har qanday shamolda (hatto rо‘paradan esgan shamolda ham) istagan tomonga suzishi mumkin 'bо‘lardi. Faqat hechqanday shamol bо‘lmagandagina (shtil vaq- tidagina) kemalar turgan joyida ozmi-kо‘pmi tо‘xtab qolishga majbur edi. XVI asr oxirida va XVII asr boshida kemalarning palubalariga metall (mis yoki pо‘lat) taxtalar yotqiziladigan bо‘ldi. Kema bosib о‘tgan yо‘lni quyoshga qarab belgilab beruvchi XVI asrda takomillashtirilgan kompas va astrolyabiyadan tashqa- ri, dengizchilar XVI—XVII asrlarda teleskoplar, xronometr va sekstantdan keng foydalandilar. Dengiz kartalari uzoq dengiz safarlarida kema ekipajining zarur ashyosi bо‘lib qoldi. Ana shularning hammasi natijasida kemalar harakatining tezligi ancha oshdi. XIV—XV asrlarda dengizdagi sayohat ku- niga о‘rta hisobda 18—20 milya1 bilan о‘lchansa, XVI asrning oxiri — XVII asrning boshlarida ob-havo qulay bо‘lgan kunda kuniga 30—40 milya yо‘l bosildi. Tо‘qimachilik sanoati. Tо‘qimachilik sanoati sohasida XVI— XVII asrlarda ishlab chiqarish protsessining detallashgan ope- ratsiyalarga yanada kо‘proq bо‘linishi g‘oyat katta ahamiyatga ega- dir. Angliya movut sanoati mehnatni keng kо‘lamda texnika ji- hatdan taqsimlashning ayniqsa - ajoyib manzarasini vujudga keltirgan edi. Movut ishlab chiqarishda "12 ta alohida operatsiya: ivitish, yuvish, junni tozalash va tarash, ipni kalavalash va pishitish, tо‘qish, presslash, tukini qirqish, materiyadagi tugun- larni yо‘qotish, bо‘yash va nihoyat ohor berish operatsiyalari bо‘- lib, bu ishlar materiallarning bir ustaxonadan ikkinchisiga о‘tkazish yо‘li bilan izchil tarzda amalga oshirilardi, shu tarz- da bir kiyimlik movutni ishlab chiqarishda turli ixtisosdagi о‘nlab ishchilar qatnashar edi. Avtomatlarning kashf etilishi. XVI—XVII asrlarda Yevropa- da soat ishlab chiqarish tobora kengayib bordi. XV asrning oxir- larida prujinali chо‘ntak soatlari yaratildi. Soat ishlab chiqa- rish markazlari turli mamlakatlarda: Fransiyada (Parij), Niderlandiyada (Antverpen va Amsterdam), Shvetsariyada (Jeneva va Gevshatel) bunyodga kelgan edi. XVII asrning о‘rta- larida Gollandiyada mayatnikli devor yoki minora soatlari ixti- ro qilinDi (XVI—XVII asrlarda tabiiyotning muvafafqiyatla- ri haqidagi navbatdagi bо‘limga qarang). Soat о‘rta asrdan yangi zamonga о‘tish davridagi dastlabki ma’lum avtomat edi. Ayni vaqtda manufaktura davrida tegirmonlar tobora keng tarqaldi. Asrning boshlari va о‘rtalarida tegirmonlar, asosan, shamol va suv yordamida ishlardi. XVI—XVII asrlarda sa- noatda ham tegirmonlar — movut maydalab beradigan, qog‘oz tayyorlaydigan va shu singari tegirmonlar keng tar- qaldi. Marks ana shu ilk avtomatlarning vujudga kelishiga juda katta ahamiyat bergan edi. Bu avtomatlar keyinchalik sanoatda ish mexanizmlarining ixtiro qilinishiga bevosita ta’sir kо‘r- satdi. K. Marks F. Engelsga yozgan xatlaridan birida bunday degan edi: «Texnologiya tarixiga oid о‘z yozuvlarimni qayta о‘qib chiqib, shunday xulosaga keldimki, burjuaziya taraqqiyotining zarur shart-sharoitlari bо‘lgan porox, kompas va kitob bosish- ning ixtiro qilinganligini bir yoqqa qо‘yib tursak, XVI asr- dan to XVIII asrning о‘rtalarigacha bо‘lgan davrda, ya’ni hu- narmandchilikdan to yirik sanoat darajasigacha rivojlanib boruvchi manufaktura davrida ikkita moddiy asos bо‘lib, shu negizda manufaktura ichida mashina industriyasiga о‘tish uchun tayyorgarlik ishi rо‘y beradi, bu negiz — soat ____________va tegirmondir... Soat — amaliy maqsadda foydalanilgan dastlabki avtomat- dir. Soat asosida bir tekis harakatdagi ishlab chiqarishning. butun nazariyasi rivojlandi... Yana shu narsaga ham sira shub- ha yо‘qki, XVIII asrda soat birinchi marta avtomatlarni (xud- di shu prujinali avtomatlarni) ishlab chiqarishga tatbiq etish fikriga olib keldi... Ikkinchi tomondan, suv tegirmoni barpo etilgan paytdan boshlaboq tegirmonda mashina organizmining hamma muhim elementlari: mexanik harakatlantiruvchi kuch; shu kuch yordamida ishlaydigan dastlabki dvigatel; о‘tkazuvchi mexanizm; va nihoyat materialni. qamrab oluvchi ish mashinasi; bu elementlarning hammasi. bir-biriga bog‘liq bо‘lmagan holda mavjuddir». Yangi tabiiyotshunoslik. G‘arbiy Yevropada xо‘jalikning kapi- talistik formasi paydo, bо‘lishi va murakkabroq texnikaning taraqqiy qilishi bilan tabiiyotga qiziqish kuchaydi. Uyg‘onish davrida faqat gumanitar fanlar va tasviriy san’atgina ri- vojlanib qolmay, balki aniq matematik va tabiiy fanlar ham g‘oyat zо‘r muvaffaqiyat bilan rivojlana boshlagan edi. Engels bu davrdagi tabiiyotning revolyusion rolini quyidagicha xarak- terlagan edi: «Hozirgi zamon tabiiyot ilmi, greklarning genial gumonlariga, arablarning ahyon-ahyonda, tasodifiy ravishda qilgan tekshirishlariga qarama-qarshi о‘laroq, chinakam fan deb atash mumkin bо‘lgan, birdan-bir hozirgi zamon tabiiyoti, byurgerlar feodalizm qudratini sindirib tashlagan, shaharli- lar bilan feodal dvoryanlar о‘rtasidagi kurashning orqa plani- da isyonchi dehqonlar va ularning ketida hozirgi proletariat- ning qо‘lida qizil bayroq ushlagan, dilida kommunizmni jo qilgan revolyusion о‘tmishdoshlari kо‘rinib turgan vaqtdagi ' Shu narsa xarakterliki, hozirgi zamon ingliz tilida shsH sо‘zi ayni vaqtda un tegirmonini va ip yigirish-tо‘qish fabrikasini bildirib, shu tarzda sanoat ishlab chiqarishi taraqqiyotining tarixini yaqqol aks ettiradi. Bu davr Yevropada yirik monarxiyalarni barpo qildi, papalarning diniy •diktaturasini yemirdi, greklar qadimiyatini tikladi va shu bilan birga yangi zamonda, eski dunyo chegaralarini sindirib-buzib tashla- di, birinchi marta, aslini.aytganda, yerni kashf etgan yangi za- monda san’atni g‘oyat yuksaltirdi. Bu, yer yuzida to hozirgacha yuz bergan revolyusiyalarning eng buyugi zdi. Ana shu revolyusiya muhitida rivojlanib borgan ta- biiyotshunoslik tamomila revolyusion edi, о‘ ulug‘ italyanlar- ning uyg‘onib kelayotgan yangi falsafasi bilan monand bо‘lib mahkam bog‘langan, uning jafokash namoyandalari gulxanlarga va zindonlarga tashlangan edi»1. Leonardo da Vinchining olim, matematik va fizik sifatida g‘oyatkatta ahamiyatga ega bо‘lganligini yuqorida aytib о‘tgan edik2. XVI va XVII asrlarda olam tо‘g‘risida kishilarning tra- ditsion tasavvurlarini tubdan о‘zgartirgan genial astronom- larning butun bir pleyadasini yetishtirib berdi. Bu pleyadada olamning tuzilishi tо‘g‘risida yangi ta’limot yaratgan, ya’ni geliotsentrik sistemani (Yer va boshqa planetalarning Quyosh at- rofida 'aylanishi haqidagi ta’limotni) yaratgan polyak olimi N i k o l a y K o p ye r n i k 3 (1473—1543) g‘oyat. faxrli о‘rin tu- tadi. «Din sohasida Lyuterning papa b.ullasini kuydirishi qanday о‘rin tutgan bо‘lsa, tabiiyotshunoslikda Kopernik ijodi ham shunday о‘rin tutgan edi»4. Qopernik ta’limotini Italiya- da keng yoygan va unint ishini davom etirgan mashhur J o r d a- no Bruno (1550—1600) bо‘ldi. Uzining filosofik qarash- lari bilan cherkov dogmalariga qarshi chiqqan Bruno inkvizi- siya changaliga tushib, Rimda о‘tda kuydirilgan va undan oldin kо‘p vaqtlar turmada qamoqda yotgan edi. German astronomi I o g a n n Kepler (1571 —1630) va italyan olimi G a l i- l ye o G a l i l ye y (1564—1642) yangi astronomiya nazariyasining tо‘g‘ri ekanligini uzil-kesil isbot etgan edilar. Fransuz oli- mi—filosof Renye Dekart (1596—1650) matematika sohasi- da g‘oyat katta kashfiyotlar qilgan edi, u algebra tenglamalari bilan geometriya о‘rtasida bog‘lanish borligini belgilagan va yangi fan — analitik geometriyani kashf etgan edi. Galileyning shogirdi Torrichelli (1608—1647) fizika sohasida suyuqliklar mexanikasi yuzasidan katta kashfiyotlar qildi. Gaz massasining hajmi va tashqi bosim tо‘g‘risidagi mashhur qonunni ayni bir vaqtda ikki mamlakat olimi: Ang- liyada B o y l va Fransiyada M a r i o t t 1660 va 1680 yillar о‘rtasida kashf qilgan edilar. Gollandiya olimi X r i s t i a n Gyuygens (1629—1695) kashf qilgan mayatnik harakati haqidagi ta’lymot mexanik fizikada juda muhim ixtiro bо‘ldi. Uning «Chayqaluvchi soat yoki mayatnik harakati tо‘g‘risida» degan asari Parijda 1673 yilda nashr etildi. Ammo bundan ilgari 1653 yildayoq Gyuygens mayat- yaikli soat konstruksiya qilgan va ru soat tezda keng tarqalib ketgan edi. Qon aylanishining ixtiro qilinishi meditsina so- hasidagi yirik kashfiyot bо‘ldi. 1553 yilda Jenevada Kalvin tomonidan о‘tda kuydirilgan ispan vrachi M i g ye l S ye r v ye t (1511—1553) bu kashfiyotga ancha yaqinlashib qolgan edi, Qon ay- lanishi qonunini «Hayvonlarda yurak va qon harakati haqida anatomik tadqiqot» degan ilmiy asarning avtori ingliz vrachi va anatomi V i l ya m G a r v ye y (1578—1657) 1628 yilda uzil- kesil ixtiro qildi. Yangi falsafa. Tabiiyotning rivojlanib borishi bilan birga yangi falsafa ham vujudga kela boshladi. Yangi burjua falsafa- si tajribaviy tabiiyot fanlarining xulosalariga tayanardi. Bu falsafa olamni din yordami bilan emas, balki uning о‘zidan ke- lib chiqqan tajribalarga asoslanib tushuntirishga urindi. Yangi burjua falsafasi tajribani haqiqatning birdan-bir krite- riyasi deb e’lon qildi. Bir zamonlar, antik dunyoda ajoyib ri- voj topib, о‘rta asrlarda rad qilingan falsafiy materializm endi yana tiklana boshlagan, lekin tiklanganda ham, boshqa «yegizda, yanada kengroq va yanada mustahkamroq bо‘lgan aniq ta- biiy ilmiy bilimlar asosida tiklna boshlagan edi. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida yashagan ingliz olimi F r ye n s i s B e k o n n i n g (1561—1626) hamda XVII asrda о‘tgan atoqli faylasuf — yuqorida nomi tilga olib о‘tilgan fransuz fay- lasufi va matematigi R ye n ye D ye k a r t va golland faylasufi B ye n ye d i k t (Barux) S p i n o z a ni ng (1632—1677) asarlari yangi materialistik sistemaning rivojlanishida g‘oyat katta ahamiyatga ega edi. Bundan ilgarigi tegishli boblardan ularning yangi, materialistik va ratsionalistik tafakkur vakillari si- fatidagi ahamiyati, ularningо‘z falsafiy qarashlarida о‘z za- monalaridagi tabiiyot fani ma’lumotlariga tayanishga inti- lishlari, ularning tadqiqotning aniq fanlarga yoki aql-idrok- 'ning puxta mulohazalariga tayanuvchi yangi ilmiy metodini topish yо‘lidagi urinishlari ta’kidlab kо‘rsatidgan edi. Har uchala buyuk faylasuf uchun yagona naturfalsafiy konsepsiya yaratish iо‘lydagi urinish xarakterlidir. Bu konsepsiyada dunyoning evolyusiyasi uning realligi va bilish mumkinligiga asoslangan holda tabiiy va qonuniy-tarzda tushuntirilar edi. Yangi ilm-fanning cherkov-sxolastik dunyoqarashi bilan kura- shi. Yangi fan va yangi falsafa yoshini yashab bо‘lgan sxolastika bilan shiddatli kurashda rivojlandi. Nazorat savollari: O’qotar qurollarga otilishi qaysi mahsulotga bo’lgan talabni oshirib yubordi? Sanoat revolyutsiyasi dastlab qaysi davlatda va qaysi sohada yuz berdi? Tehnika yuksalishi to’qimachilik sohasiga qanday ta’sir ko’rsatdi? Kimning asarlari yangi materialistic sistema rivojiga katta hisssa bo’ldi? Foydalanilgan adabiiyotlr ro’yxati: 1) O’rta asrlar tarixi V.F. Semenov T.,1973. 2) O’rta asrlar tarixi.T.Salimov. T.,2014 3) Vasiliyev V.S. Istoriya Vostoka. M., 4) Ziyonet.uz Download 453,67 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish