|
Fotoautotroflar, masalan, oʻsimliklar fotosintez jarayonida quyosh energiyasidan foydalanib karbonat angidriddan organik birikmalar – qand moddalarni hosil qiladi. Fototrof organizmlarga yana suvoʻtlar va sianobakteriyalarni ham misol qilib keltirish mumkin.
Xemoavtotroflar kimyoviy energiyadan foydalangan holda karbonat angidrid va shu kabi molekulalardan organik birikmalar hosil qiladi. Bu jarayon xemosintez deb nomlanadi. Misol uchun, suvostining yorugʻlik yetib bormaydigan qorongʻi qismlarida vodorod sulfidni oksidlovchi xemoavtotrof bakteriyalar uchraydi.
Avtotroflar sayyoramizdagi har bir ekotizimning asosi hisoblanadi. Bu gʻaroyib eshitilishi mumkin, lekin bu mubolagʻa emas. Avtotroflar oziq zanjirlari va oziq toʻrlarining asosini shakllantiradi, ular yorugʻlik va kimyoviy moddalardan oladigan energiya tabiatdagi barcha boshqa organizmlarni taʼminlaydi. Oziq zanjirlari haqida gap borganda, biz avtotroflarni produtsentlar deb ataymiz.
Geterotroflar karbonat angidriddan oʻzlari uchun kerakli ozuqalarni hosil qilish uchun quyosh nuri yoki kimyoviy energiyadan foydalanmaydi va ular boshqa organizmlarni isteʼmol qiluvchilar hisoblanadi. Odam geterotrof organizmdir. Geterotroflar boshqa organizmlarni yoki ularning mahsulotlarini isteʼmol qilish orqali organik molekulalarni oʻzlashtiradi. Hayvonlar, zamburugʻlar va koʻplab bakteriyalar ham geterotrof organizmlarga kiradi. Oziq zanjiri haqida gap borganda geterotroflarni konsumentlar deb ataymiz. Qisqacha aytib oʻtadigan boʻlsak, tabiatda oʻsimlikxoʻr hasharotlardan tortib goʻshtxoʻr hayvonlargacha hamda qoldiq va chiqindilar bilan oziqlanuvchi zamburugʻlargacha turli ekologik ahamiyatga ega boʻlgan har xil konsumentlar mavjud.
Oziq zanjirlari
Endi esa ekologik jamoada energiya va ozuqa moddalarining qanday harakatlanishi bilan tanishib oʻtsak. Keling, oziq zanjiriga qarab, kim kimni yeyishiga eʼtibor beramiz.
Bir organizm boshqasi bilan oziqlanishi natijasida oziq moddalar va energiyaning biridan ikkinchisiga oʻtuvchi chiziqli ketma-ketligi oziq zanjiri deyiladi. Dastlab quyida produtsentlardan boshlanib, yuqoriga qarab davom etuvchi tipik oziq zanjiri bilan tanishib oʻtamiz.
Oziq zanjiri asosida produtsentlar joylashadi. Produtsentlar avtotrof organizmlardir va ularning asosiy qismini oʻsimliklar, suvoʻtlar va sianobakteriyalar kabi fotosintez qiluvchi organizmlar tashkil etadi.
Produtsentlar bilan oziqlanuvchilar birinchi tartib konsumentlar deb ataladi. Birinchi tartib konsumentlar odatda oʻsimliklar bilan oziqlanuvchi oʻtxoʻrlardan iborat, shu bilan birga, suvoʻtlar va bakteriyalar bilan ham oziqlanishi mumkin.
Birinchi tartib konsumentlar bilan oziqlanuvchi organizmlar ikkinchi tartib konsumentlar deb nomlanadi. Ikkinchi tartib konsumentlar asosan goʻsht bilan oziqlanuvchi yirtqich hayvonlardan iborat.
Ikkinchi tartib konsumentlar bilan oziqlanuvchi organizmlar uchinchi tartib konsumentlar deb nomlanadi. Bular burgut yoki katta baliq kabi yirtqichlar bilan oziqlanuvchi yirtqichlarni oʻz ichiga oladi.
Baʼzi oziq zanjirlarida toʻrtinchi tartib konsumentlar kabi qoʻshimcha darajalar ham mavjud, yaʼni uchinchi tartib konsumentlar bilan oziqlanuvchi yirtqich hayvonlar. Oziq zanjirining eng yuqorisidagi organizmlar yuqori konsumentlar deb nomlanadi.
Quyidagi jadvalda bu darajalarga misollarni koʻrishimiz mumkin. Birinchi daraja produtsent – yashil suvoʻt birinchi tartib konsumentlar – mollyuskalar tomonidan isteʼmol qilinadi. Mollyuskalar ikkinchi tartib konsument “Cottus cognatus” turkumiga kiruvchi shilimshiq mayda baliqlar uchun tushlikka aylanadi, oʻz navbatida, bu baliqlar ham uchinchi tartib konsument boʻlgan kattaroq baliq – Chinuk losos baligʻining ozuqasiga aylanadi.
Bu misolda eng quyi trofik daraja, yaʼni I daraja yashil suvoʻt produtsent, birinchi tartib konsument esa mollyuskalar yoki shilliqqurtlar, ikkinchi tartib konsument esa “Cottus cognatus” turkumiga kiruvchi mayda baliq, uchinchi tartib va eng yuqori konsument esa Chinuk losos baligʻi hisoblanadi.
“Ekosistemalar ekologiyasi”. Manba: “Ecology of ecosystems: Figure 3” / OpenStax College, Biology, CC BY 4.0
Yuqoridagi har bir toifa trofik daraja deb nomlanadi va organizm oziq zanjirining asl energiya manbasidan – yorugʻlikdan olgan energiya va ozuqa moddalarni ajratishini nechta boshqichdan iborat ekanini koʻrsatadi. Quyida shuni chuqurroq koʻrib oʻtar ekanmiz, organizmlarni trofik darajalarga ajratish har doim ham uzil-kesil aniq kechmaydi. Misol uchun, insonlar oʻsimliklarni ham, hayvonlarni ham isteʼmol qiluvchi hammaxoʻr organizm hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
