Reja: Xalqaro hisob-kitoblar haqida tushuncha. Tashqi iqtisodiy shartnomalardagi valuta-moliyaviy va to‘lov shartlari Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllari a ularning tavsifi

Tashqi iqtisodiy bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari. Xalqaro savdo shartnomalari bo’yicha hisob-kitoblar o’ta murakkab bo’lib, bank xodimlarining yuqori malakaga ega bo’lishini talab etadi. To’lov olinishining tezligi va kafolati hamda banklar orqali operatsiyalar o’tkazishning xarajatlar summasi hisob-kitoblar shakllari va shartlarining tanloviga bog’liq. Shu sababli, tashqi savdo bo’yicha hamkorlar muzokaralarda to’lov shartlarining unsurlarini kelishib oladi, so’ngra ushbu shartlar shartnomaga kiritilib, rasmiylashtiriladi. Shartnomalarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tuzilayotgan paytda eksportyor manfaatlarining importyor manfaatlariga teskari ekanligi ko’zga tashlanadi. Bunda eksportyor valutaning maksimal summasiga nihoyatda qisqa vaqtichida ega bo’lishni xohlaydi, importyor esa, aksincha, iloji boricha kam miqdordagi valuta hajmini to’lash, tovarlar olinishini tezlashtirish hamda mazkur tovarlar to’la sotilgunga qadar to’lov muddatini kechiktirishdan manfaatdordir. Bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tanlanishiga mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning xarakteri, kontragentlar kuchlarining o’zaro nisbati, ularning ushbu sohadagi malakasi hamda mazkur tovar bilan savdo qilish an’analari va qoudalari bog’liq. Hukumatlararo kelishuvlar hisob-kitoblarning umumiy tamoyillarini belgilaydi, tashqi savdo shartnomalarda esa ushbu hisob-kitoblar amalga oshirilishining batafsil shartlari ko’rsatiladi. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valutasi, to’lov valutasi, to’lov shartlari, to’lov vositalari, hisob-kitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar.
Baho valutasi va to’lov valutasi. Baho valutasi va to’lov valutasi tanlovi (baho darajasi, kredit bo’yicha foiz stavkasi kattakichikligidan farqli o’laroq) muayyan darajada bitimning valuta samaradorligiga bog’liq. Eksport va import shartnoma baholari turlicha hamda ular ushbu shartnomalarga kiritiladigan tovarlarning eksportyordan importyorga yetkazilishi bilan bog’liq (eksportyor mamlakat omborida saqlanishi, portgacha bo’lgan yo’l va portdagi saqlash, chet eldagi yo’l, xorijdagi ombor hamda importyorga tovarlarni yetkazish xarajatlari) qo’shimcha xarajatlarga bog’liq. Tovarlar baholarini aniqlashning beshta asosiy tamoyili mavjud:

1. 
   Shartnoma tuzilayotgan vaqtda baholarning qat’iy belgilanishi hamda ushbu shartnoma ijrosi mobaynida belgilangan baholar o’zgarmasligi. Ushbu uslub jahon bozorida baholarning pasayishi tendensiyasi mavjud bo’lgan paytda qo’llaniladi.
   
2. 
   Shartnomaga imzo qo’yilayotgan paytda bahoni (tovar yetkazilish kuniga bo’lgan u yoki bu tovar bozorining kotirovkalari asosida) belgilash tamoyili qayd etiladi, bahoning o’zi esa bitimning ijrosi mobaynida belgilanadi. Ushbu uslub, odatda, bozor baholarining ko’tarilishi tendensiyasida qo’llaniladi.
   
3. 
   Shartnoma tuzilayotgan paytda baho qat’iy belgilanadi,ammo bozor bahosi shartnomadagi bahoga nisbatan, aytaylik, 5% dan ziyod hajmga o’zgarsa, u o’zgarishi mumkin.
   
4. 
   Xarajatlarni tashkil etuvchi elementlar hajmining o’zgarishigabog’liq bo’lgan sirpanuvchan baho. Masalan, jihoz (asbob-uskuna) lar yetkazib berilishiga buyurtma berilganda. Yuqori konyunktura sharoitlarida buyurtmachi manfaatlarida cheklovlar joriy etila-
   

di (baho o’zgarishining umumiy chegarasi yoki baho «sirpanishi»ning xarajatlarning bir qismiga va qisqa muddatga tarqalishini).
5. Aralash shakli: bahoning bir qismi qat’iy belgilanadi, bir qismi esa sirpanuvchan shaklda o’rnatiladi.
Baho valutasi – bu tovar bahosi ifodalanadigan valutadir. Tovarning bahosi qat’iy belgilanadigan valutani tanlashda tovarning turi va yuqorida aytib o’tilgan xalqaro hisob-kitoblarga ta’sir etuvchi omillar, ayniqsa, hukumatlararo kelishuvlarning shartlari va xalqaro qoidalar katta ahamiyat kasb etadi. Ba’zida valuta risklarini sug’urtalash maqsadida shartnomaning bahosi bir nechta (ikki va undan ko’p) valutada yoki standart (SDR, EKYU – 1999-yilda «yevro»ga o’zgartirilgan) valuta savatida ko’rsatiladi.
To’lov valutasi – bu importyor (yoki qarz oluvchi) majburiyatlari so’ndirilishi kerak bo’lgan valutadir. Valuta kursining beqarorligi sharoitida baholar nisbatan barqaror bo’lgan valutada, to’lov esa, odatda, importyor mamlakat valutasida belgilanadi. Agar baho valutasi va to’lov valutasi o’zaro muvofiq kelmasa, unda shartnomada bir valutani ikkinchi valutaga qayta hisoblash kursi o’zaro kelishiladi (yoki XVF SDR negizida qayd etiladigan pariteti, yoki valutalarning bozor kursi bo’yicha). Shartnomada qayta hisoblash shartlari belgilanadi: 1) ma’lum bir turdagi to’lov vositasining kursi – trattasiz to’lovlar bo’yicha telegraf pul o’tkazmasi yoki kredit bilan bog’liq hisob-kitoblar bo’yicha vekselni; 2) ma’lum bir valuta bozorida (sotuvchi, sotib oluvchi yoki uchinchi tarafning) tuzatish va muvofiqlashtirishlar vaqti aniqlab olinadi (masalan, to’lov amalga oshirilishidan bir kun avval yoki to’lov kuni); 3) qayta hisoblash amalga oshiriladigan kurs kelishib olinadi: odatda, o’rtacha kurs, ba’zan valuta bozorining ochilishiga, yopilishiga bo’lgan sotuvchi yoki sotib oluvchi kurslari yoki kunning o’rtacha kursi.
Baho va to’lov valutalarining o’zaro muvofiq kelmasligi – bu valuta riskini sug’urta qilishning eng oddiy usullaridan biridir. Agar baho valutasining kursi (masalan, AQSH dollarining) pasaygan bo’lsa, unda to’lov summasi (fransuz franklarida) proporsional ravishda kamayadi va aksincha. Baho valutasi kursining pasayishi riski eksportyor (kreditor) zimmasiga, uning ko’tarilish riski esa importyor zimmasiga tushadi.
To’lov shartlari – tashqi iqtisodiy bitimlarning muhim elementidir. Ularning ichida quyidagilar farqlanadi: naqdli to’lovlar, kredit taqdim etilishi bilan hisob-kitoblar, naqdli to’lov bo’yicha opsionli kredit (tanlov huquqi bilan).
Xalqaro hisob-kitoblardagi naqdli to’lov tushunchasi eksport tovarlari sotib oluvchiga yetkazib berilganidan so’ng ularga pul to’lanishini yoki tovarlar shartnoma shartlariga muvofiq yetkazib berilganligi to’g’risida guvohlik beruvchi hujjatlarga qarshi bo’lgan to’lov ko’zda tutiladi. Biroq zamonaviy sharoitlarda tovar importyor mamlakatiga ko’p holatlarda to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan hujjatlardan avval yetib keladi va sotib oluvchi tovarlarni ularga haq to’lanishidan avval saqlash (trast) tilxati, bank kafolati evaziga olishi mumkin. Shunday qilib, tovarlar so’nggi manzil portiga yetkazib berilganidan so’ng to’lov amalga oshiriladi, tovarlar jo’natilganligi to’g’risidagi xabarnomaga ko’ra amalga oshiriladigan to’lovlar bundan mustasno. Kontragentlar kelishuviga hamda sotilayotgan tovarlar xususiyatlariga bog’liq holda importyor ma’lum bir bosqichda to’lovni amalga oshiradi: jo’natish portida tovarlarni yuklash ishlari yakunlanganligi tasdiqlangandan so’ng; tovar hujjatlarining komplekti (schyot-faktura, konosament, sug’urta polisi va boshqalar) ga ko’ra; ba’zida to’lovni 5-7 kunga, neft yetkazib berish bo’yicha esa – 30 kunga kechiktirish bilan; so’nggi manzil bo’lgan portda importyor tomonidan tovar qabul qilingandan so’ng. Tovarning turiga bog’liq holda ayrim holatlarda hisob-kitoblarning aralash shartlaridan foydalaniladi: qisman hisob-kitob – tovar hujjatlari topshirilganidan so’ng amalga oshadigan to’lov; yakuniy hisob-kitob – tovarlar qabul qilib olinganidan so’ng (tovarlar so’nggi manzil portiga yetib kelganidan so’ng sotib oluvchi tomonidan qabul qilib olinadi va ularning sifat xarakteristikalari tekshiriladi, chunki transportirovka davrida ularning sifati buzilgan bo’lishi mumkin).
Xalqaro to’lovlar valutalarning o’zaro ayirboshlanishi hamda tashqi savdo ishtirokchilari tomonidan bir-biriga kreditlar taqdim etish jarayonlari bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Xalqaro valuta-kredit va hisob-kitob operatsiyalarining o’zaro bog’liqligi quyida o’z ifodasini topadi. Sotilayotgan tovarning turiga (masalan, mashinalar va jihozlar) hamda sotuvchilar bozorida raqobatning kuchayishi va yangi mahsulot iste’mol bozorlarini kengaytirish maqsadida ularning kreditdan foydalanishga qaratilgan intilishlariga qarab tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar tijorat kreditidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Tijorat krediti tovar sotuvchisi tomonidan sotib oluvchiga bir necha oydan 5-8 yilgacha, alohida holatlarda esa bundan ham ortiq muddatga taqdim etiladi. Tashqi savdo operatsiyalarida importyor tijorat krediti evaziga uni so’ndirishga qaratilgan, oddiy veksel shaklidagi qarz majburiyatini yozib beradi yoki eksportyor tomonidan berilgan o’tkaziladigan veksellar-trattalarda to’lovni amalga oshirishga yozma rozilik (aksept) beradi.
Tovar qiymatining ma’lum bir qismiga tijorat hujjatlari taqdim etilganidan so’ng, qolgan qismiga esa – shartnomada belgilangan davrdan keyin haq to’langanda, tijorat krediti shaklidagi tovarlar uchun hisob-kitoblar naqdli to’lovlar bilan birga amalga oshirilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomasi ijrosining ma’lum bir bosqichida shartnomadagi taraflar tijorat kreditidan tashqari bir-birini majburan kreditlashi mumkin. Masalan, bo’nak shaklidagi to’lovlarda importyor eksportyorni, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarda sotuvchi sotib oluvchini kreditlaydi.
Hisob-kitoblar shartlarining muqobil shakli – bu naqd to’lovning opsionli kreditidir. Agar importyor sotib olingan tovar uchun to’lovni kechiktirish huquqidan foydalansa, unda u naqd to’lovda taqdim etiladigan diskont (chegirma) dan mahrum bo’ladi. Hisob-kitoblar xalqaro muomalada ishlatiladigan turli xil to’lov vositalari – veksellar, to’lov topshiriqnomalari, bank o’tkazmalari (pochta va telegraf), cheklar, plastik kartochkalari yordamida amalga oshiriladi. Xorijiy instrumentlar (Foreign items, ingl.) – boshqa mamlakatda deponirlangan hamda ushbu mamlakatda to’lanishi lozim bo’lgan cheklar, veksellar (oddiy va o’tkaziladigan) va muomalaning boshqa kredit vositalari. Shartnoma to’lov shartlarining eng murakkab qismi hisob-kitob turini tanlash hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshirish yo’llarini shakllantirib izohlash hisoblanadi. Kontragentlarning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan manfaatlarini xalqaro iqtisodiy munosabatlarda o’zaro bog’lash va ularning to’lov munosabatlarini tashkil etish hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi.