Reja: Tuproqlarni pedsidsidlar va ayrozonlar bilan ifloslanishi

Reja:

1. 
   Tuproqlarni pedsidsidlar va ayrozonlar bilan ifloslanishi.
   
2. 
   Tuproqlarni sa'noatda, qishloq xo'jaligida foydalanishda ifloslanishi.
   
3. 
   Orol fojeasi va orol bo’yi muammolari
   

Tuproq atrof-muhitning asosiy bir bulagidir, Butun tirikchilik, jonivorlarning tirikchiligi, odamzotning xayoti tuproq bilan bog’langan. Odam va xayvonlarning salomatligi tuproqning sanitariya xolatiga juda bog’liqdir.Mutaxassislarning fikricha, tuproq tog’ jinslarining ustki qavatidir. V. R. Vilyams fikricha, tuprok juda murakkab minеral va organik moddalar aralashmasi bulib, unda xеch kachon biror minut xam tinchlik xolati bulmagan, undagi xayot va tirik jonlar bir-biri bilan bog’lanib kеtgan, tuproqning uzi xayot barishlaydi va uning tinchlik, harakatsiz xolati o’limdan iborat.
Darhaqiqat, tuproqda doimo xayot kaynaydi. Tuproq qoplamasida paydo buladigan uzgarishlarda faqatgina tabiiy kurinishgina bulib kolmay, balki bu uzgarishlarga aholining katta ta'siri bordir, jumladan, odam tomonidan еrlarni uzlashtirish juda katta joylarda daraxtlar ekib urmonchilik qilish, sanoat korxonalari qurish, uy-joylar barpo etish, еrlarni mеlioratsiyasini yaxshilash juda xup organik va minеral ugitlar ishlatish va xokazolar еrning tuzilishini, tarkibini, fizik kimyoviy va biologik xolatini uzgartirib yuboradi.
Tuproq qoplamasini uzgarib kеtishi turar joylarda juda yaqqol kurilmokda. Sanoat korxonalari qalin joylashgan еrda tupro turli xossaga ega bulib organik moddalar bilaе tuyinmokda.
Tеxnika taraqiyoti еrning rеlеfini uzgartirib bormokda. Ba'zi bir joylar chukurlashib, ba'zi bir joylarda baland tеpaliklar paydo bulmoqda. Hozir korxona, kon va boshqalardan kuplab chiqindilar chikmokda. Misol uchun Angrеn kumir koni, Olmalikdagi rangli mеtallar koni va boshqalarni kursatish mumkin.
Tuproqni tarkibida juda kup jonivorlar mavjud bulib, ular orasidagi eng muximi — mikroorganizmlardir. Tuproq yuzasida mikroorganizmlar kuyoshning ultrabinafsha nurlari ta'sirida qirilsa, aksincha tuproqning 5—10 sm chuqurligida ular kupayib taraqiy etadilar, quyosh nuridan saqlanadilar,tuproq mikroblarni ovqat, namlik va havo bilan ta'minlaydi. Tuproq sharoiti mikroorganizmlarning rivojiga, tuzilishiga, sharoitiga va boshqa omillarga ta'sir kursatadi. Mikroorganizmlardan tashqari tuproqda bir hujayrali sodda xayvonlar, mug’orlar, chuvalchanglar, baktеriofaglar, viruslar, kana va pashshalar, hasharotlarning tuxumlari va ulardan chikqan kurtlari va hokazolar ishaydi. Shu jonivorlarning mavjudligi tuprokqa tushgan organik moddalarning parchalanishi jarayonlarini faollashtirib, tuproqni chiqindilardan tozalanishiga yordam bеradi.
Tuprokdagi mikroorgan'izmlarning juda kupchiligi saprofitlar buladi. Shuningdеk ichak kasalliklarini tarkatadigan mikroblarni xam kuzatish mumkin. Tuproq orqali virus kasalliklari, yuqumli sariq kasalliklari xam kе lib chiqishi mumkin.
Gigiеnik va epidеmiologik nuqtai nazaridan eng xavflisi shundaki, tuprok; sharoitida mikroorganizmlar xar xilda anchagina uzoq vaqt yashaydi. Masalan, qoratuprokda, qumli tuproqda,qumda va boshqalarda ichburug’ kasalini tarqatuvchi flеksnеr mikrobi 25 kundan 100 kungacha va undan ortiq, qorin tifi va paratif kasalliklarini kеltirib chikaradigan mikroblar esa 100 va undan ko’p.Kishloq xujaligida zaharli kimyoviy dorilarning ishlatilishi oqibatida tuproqda turli kimyoviy moddalarning tuplanib borishi kupchilik olimlar tomonidan aniqlandi. Ular havodan yoki еrdan turib sеpilganda yoxud urug’lar dorilanganda ular bilan birga tushib ifloslantirishi hammaga ma'lum. Ayniqsa, xloroorganik zaharli moddalarni tuproqda parchalanmay 4—10 yil qolib kеtishi odamlarni tashvishga solmoqda, chunki ular inson sog’ligiga ancha xavflidir.
Kеyingi yillarda tuproqni fosfororganik moddalar va gеrbi hidlar bilan ifloslanishi to’g’risida anchagina dalillar bor. Jumladan rogor, sеvin, diuron, monuron, simazin va boshqalar tuproqda bеmalol 1—2 yil uzining zaxarli xususiyatini yuqotmay saqlanib turadi.
Kеyingi yillarda zaharli ximikatlar bilan tuproq ifloslanishining oldini olish tug’risida anchagina tadbirlar kurilmoqda. Jumladan ularni qoidaga buysungan xolda ishlatish, iqlim sharoitiga axamiyat bеrib, tuproklar uchun ruxsat etiladigan miqdorlarni ishlab chiqish va hokazolar. Hozirgi vaktda fan va tеxnika utgan bir davrda juda kup miqdorda tuproqqa chiqindilar tushmoqdakim, oxir pirovardida tuproqning uzi ishdan chiqib, odamlarning sog’lig’iga putur еtkazmoqda.
Pestitsidlar (lot. pestis — maraz, caedo — oʻldiraman), zaharli kim-yoviy moddalar — oʻsimlik zararkunandalari va kasalliklari, begona oʻtlar, shuningdek, yogʻoch, paxta tolasi mahsulotlari, jun, teri zararkunandalari, uy hayvonlarining xavfli kasalliklari qoʻzgʻatuvchilariga qarshi kurashishda foydalaniladigan kimyoviy moddalar. Shuningdek, auksinlar, gibberellinlar, defoliantlar, desikantlar, retradantlar ham P.ga kiritiladi. P. tirik organizmlar hujayralariga ki-rib ularning fizik va kimyoviy xususiyatlarini oʻzgartiradi. Hujayraning oqsil va boshqa moddalari bilan kimyoviy re-aksiyaga kirishib, ularni choʻkmaga tushiradi, fermentlar faolligini zaiflashtiradi, modda almashinuvi jarayonini buzadi va hujayrani halokatga olib keladi.
P. qoʻllanish obʼyekti, organizm ichiga kirish yoʻli, taʼsir qilish harakteri va kimyoviy tarkibiga koʻra tas-niflanadi. Qanday zararli organizmga qarshi ishlatilishi, yaʼni qoʻllanish obʼyektiga qarab, P. quyidagi turlarga boʻlinadi: insektitsidla — hasharotlarni qirib tashlaydigan vositalar; antifidantlar — oʻsimliklar va materiallarni zararkunandalardan saqlaydigan moddalar; akaritsidlar — oʻsimlikxoʻr kanalarga; nematitsidlar — oʻsimlik nematodalariga; limatsidlar — shilliqkurtlarga; rodentitsidlar— kemiruvchilarga; fungitsidlar— zamburugʻlar qoʻzgʻatuvchi kasalliklar-ga:bakteritsidlar — bakteriyalarga; gerbitsidlar — qishloq xoʻjaligi ekinlari orasidagi begona oʻtlarga; arboritsidlar — buta va chala buta oʻsimliklarga qarshi qoʻllaniladigan vositalar; attraktantlar — hasharotlarni jalb qiluvchilar, repellentlar— hasharot va qushlarni choʻchitadigan moddalar, algitsidlar — suvoʻtlarga qarshi qoʻllaniladigan preparatlar va h.k. Kompleks taʼsir kuchiga ega boʻlgan P. ham bor. Mas, urugʻlikni dorilashda ishlatiladigan P. fungitsid, bakteritsid, insektitsid va boshqa vazifalarni bajarishi mumkin.


P.ning organizm ichiga kirish yoʻli va taʼsir qilish harakteriga koʻra tasniflashga zararkunandalarning oziklanishi asos boʻladi. Mac, kemiruvchi ogʻiz apparatiga ega boʻlgan hasharotlar (chigirtkalar, qoʻngʻiz lichinkalari va yetuk shakllari, kapalak qurtlari)ga moddalar ularning ogʻzi orkali ichiga tushganida, sanchib-soʻruvchi ogʻiz apparatli hasharot (oʻsimlik bitlari, qandalar)ga esa zaharli vositalar ular tanasiga tekkanida, yaʼni teri qoplami orqali (sirtdan taʼsir qiluvchi P.) taʼsir kidali; bugʻ yo gaz holidagi zaharli kimyoviy moddalar nafas yoʻllari orqali, shuningdek, oʻsimlik yoki hayvon shirasi bilan oziklanadigan hasharotlar toʻqima-siga osongina singib, zaharlaydi.
P. begona oʻtlar, kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurashda eng samarali usullardan hisoblanadi. P. organik va noorganik birikmalarning turli sinflariga mansub. Ularning koʻpchiligi sunʼiy yoʻl bilan olinadi. Eng muhim P. xlororganik va fosfororganik birikmalar, karbamin kislota hosilalari, oʻsimliklardan olinadigan (piretroidlar), triazinlar ki-radi. Anorganik P.dan mis, oltingugurt va boshqa elementlarning birikmalarini koʻrsatish mumkin. Xlororganik P. universalligi bilan afzaldir. Ular juda koʻp tur zararkunandalarni yoʻq qiladi, taʼsir kuchi uzoq muddat saqlanadi va issiqqonli hayvonlar uchun xavfi kam. Xlororganik P.ning kamchiligi ularning tashqi muhit, tuproq, oʻsimlik va suvda kimyoviy jihatdan barqarorligi, yaʼni uzoq vaqtgacha parchalanmay saqlanib turishidir. Bu esa preparat qoldiklarining oʻsimlik mahsulotlari va hayvon organizmi tarkibida yigilib qolishga olib kelishi mumkin. DDT kabi juda barkaror preparatlardan foydalanish man qilingan. Fosfor organik P. yukrri biologik aktivlikka ega. Bu birikmalar oʻsimlik ichiga singib kirish va zahar kuchini ancha vaqt saqlab turish xususiyati bilan boshqalardan aj-ralib turadi. Baʼzilari barg yoki ildiz orkali singib, oziq moddalari eritmasi bilan birga oʻsimlik tomirlari sistemasi boʻylab tarqaladi. Bundan oʻsimlik shirasi bilan oziklangan zararkunandalar zaharlanib nobud boʻladi; bu birikmalar ichdan taʼsir qiluvchi preparatlar deb ataladi. Boshqa guruh moddalari oʻsimlik toʻqimalariga yuza singib, tomirlar orqali tarqalmaydi va qisman singuvchi preparatlar deb ataladi. Bular organizm ichida tana yuzasidagiga nisbatan koʻproq barqaror saqlanadi va bargning ishlov berilmagan orqa qismidagi zararkunandalarni ham nobud qiladi. Fosfororganik P.ga mansub insektitsidlar, fungitsidlar, nematotsidlar va gerbitsidlar bor. Deh-qonchilikda bunday insektitsid va akaritsidlardan fosfamid (BI-58), fozalon, karbofos, zolon va boshqalardan koʻp foydalaniladi.


Sintetik piretroidlar bir necha tur oʻsimlik gullaridan olinadigan piretrum moddasining analogi-dir. Keyingi yillarda piretroidlardan koʻpgina oʻsimliklarni zararkunan-dalardan himoya qilishda koʻp foydalanilmoqda. Bu birikmalar tanlab taʼsir qilish xususiyatiga ega. Ulardan juda kam (bir gektarga bir necha gramm taʼsir qiluvchi modda hisobida) sarf qilinganida ham zararkunandalarga samarali taʼsir koʻrsatadi. Oʻzbekistonda sintetik piretroidlardan ambush, simbush, ripkord, sumitsidin, detsis va boshqalarni qoʻllashga ruxsat berilgan. Ol-tingugurtli P. oddiy oltingugurt (oltingururt kukuni, kolloidli oltingugurt, ohak-oltingugurt qaynatmasi va boshqalar) asosida ishlab chiqariladi; bundan tashqari, oltingugurtli organik birikmalar ham mavjud.
P. namlanadigan kukunlar, emulsiyalarning konsentratlari, pastalar, granulalar, dustlar, aerozollar, suvli eritmalar, eruvchan kukunlar va boshqa koʻrinishida ishlab chiqariladi. Shu bilan birga ularning tarkibida boshqa qoʻshimcha komponentlar ham (suyulti-radigan, toʻldiradigan) uchraydi.
P. purkash, changlatish, fumigatsiya va boshqa usullarda qoʻllanadi. Ayrim hollarda P.lardan notoʻgʻri foydalanish flora, fauna, qishloq xoʻjaligi hayvonlari va odamlar uchun xavfli holatlarni vujudga keltiradi.
P.ni tanlashda ularning zaharliligi — kimyoviy moddalarning organizmni zaharlash xususiyatiga katta ahamiyat beriladi. Zaharlilik darajasi — dozalar, yaʼni moddaning organizm hayot faoliyatini buzadigan yoki nobud qiladigan (tajribadagi hayvonlarning oʻrtacha har kg vazniga toʻgʻri keladigan mg hisobidagi zaharli modda) miqdori bilan belgilanadi. P.ning zaharliligi, odatda, tajribadagi bir guruh hayvon (kalamush, sichqon) maʼlum qismining nobud boʻlishi bilan sarflangan dozani qiyoslab aniklanadi. P.ning bundam dozalari OʻD50 (tajribadagi hayvonlarning 50% ni oʻldiradigan doza) belgisi bilan ifodalanadi. Qabul qilingan tasnifga koʻra, P. zaharliligi shartli ravishda 4 guruhga boʻlingan: oʻta zaharli (OʻD50 50 mg/kg gacha); zahari kuchli (OʻD5a 50–200 mg/kg); oʻrtacha zaharli (UD50 200 – 1000 mg/kg), zaharlilik darajasi past boʻlgan P. (OʻD50 1000 mg/kg dan ortiq).
P.ning rasmiy tavsiya qilingan doza yoki konsentratsiyasidan ortiq olinganda, qoʻllash usuli hamda muddati notoʻgʻri tanlanganda, shuningdek, iqlim sharoitlari hisobga olinmaganda ular oʻsimlikning kuyishiga, gulchangi hayotchanligining pasayishiga, urugʻchining nobud boʻlishiga va natijada hosilning kamayishiga sabab boʻladi. Oʻsimliklar P. bilan ifloslanishi, mevasi esa badboʻy hid va yoqimsiz mazaga ega boʻlib qolishi, shuningdek, oʻsimlik sirtida bu moddalar odam va hayvonlar uchun xavfli miqdorda toʻplanishi mumkin. P.ning muntazam qoʻllanishi tufayli, koʻpincha zararli organizmlarda ularga nisbatan chidamlilik vujudga keladi. Zararkunandalarning maʼlum P.ga chidamli irklarining vujudga kelmasligi uchun har bir zararkunandaga qarshi moʻljallangan preparatlar turi koʻp boʻlishi va ular almashlab qoʻllanilishi kerak.
P.ning odam, hayvon, oʻsimlik, suv va umuman atrof muhitga salbiy taʼsi-rining oldini olish uchun ularni qoʻllashda faqatgina zararkunandaga emas, balki biotsenozgya ham taʼsirini, yaʼni oqibatini oldindan hisobga olish kerak. P. zararkunandalarni yoʻq qilib yuborish vositasidan ular sonini tartibga solib turadigan vosi-talarga aylanishi kerak.
Amalda foydalanilayotgan va ishlab chiqarish ga tavsiya etiladigan P. respublika Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi huzuridagi maxsus komissiya tomonidan oʻrga-nib chiqiladi va foydalanishga tavsiya etiladi.Dеmak, tuproqni iflosliklardan muxofaza qilish inson salomatligini ta'minlashda muxim omil xiooblanadi.
Tuproqni muxofaza qilish komplеks tarzida bajarilishi kеrak. Bu tashkiliy gigiеnik, sanitariya, santеxnik, agrotеxnik ishlari bulib, bunda tuproq ifloslanishining oldini oluvchi, ular tushgan taqdirda odam va xayvonlarga zarar bеrmaydigan, atmosfеraning ifloslanishiga olib kеlmaydigan, va еr osti suvlaridan va tuproqdan foydalanishni chеgaralamaydigan tadbirlardir. Shundan kurinib turibdiki, xozir sanitariya vrachining tuproqni turli ifloslanishlardan muxofaza kilishdagi roli borgan sari oshmoqda
Tuprok, darxakikat, juda katta laboratoriya. U laboratoriyada doimo tuxtovsiz murakkab kimyoviy, biologik, fotokimyoviy jarayonlar sodir buladi. Tuprokda bu jarayonlar okibatida turli organik va noorganik moddalar, xosil buladi. Tuprokda patogеn mikroorganizmlar viruslar, oddiy bir xujayrali jonivorlar, gijja tuxumlari va boshka jonivorlar mavjud. Tuprok chiqindi, iflos suvlarni, axlatlarni, chirindi va boshkalarni zararsiz xolatga kеltiradi. Еrning rеlеfi joyning iqlimiga, o’simlik dunyosiga, turar joylarni loyixalashga, obodonchilikka undan foydalanishga katta ta'sir kursatadi. Ammo tuproqda xamma narsalar, jumladan, pеstitsidlar, minеral ug’itlar, o’simlik ustiruvchi stimulyatorlar, yuzasi aktiv moddalar, politsiklik aromatik karbonsuvlar, sanoat korxona chikindilari, xo’jalik chikindi. kuvurlari, transport tashlandiqlari va boshqalar tashlanadi. Shu gufayli, tuproqning sanitariya xolati uzgaradi. Tuproq, orkali epidеrmik va epidеmik kasalliklar tarkalishi mumkin. Bunday tuprok, odamlarning sog’ligiga putur еtkazishi anik,. chunki ifloslangan tuproklardan zararli kimyoviy moddalar, biologik iflosliklar ochik va еr osti suvlarini, atmosfеra qobig’ini, o’simliklarni, qolavеrsa kishi organizmini zararlanishi mumkin.
By kuyidagi zanjir buyicha ifodalanadi: T uprok va o dam; tuproq va ysimlik va odam; Tuprok va su v balik, va odam ; Shuning uchun xam tuprok va iflosliklarni tushishidan muxofaza qilish xammaning ishi va burchi. Yuqoridagilardan quyidagi xulosa chiqadi tuprokni turli kattik va suyuq chiqindilarni tabiiy yul bilan zararsiz xolatga kеltirishning axamiyati katta; yuqumli va yukumsiz kasalliklarni tarkatuvchi tugrik atmosfеra xavosini ochik va еr osti suvlarini, o’simliklar dunyosini kaytadan ifloslantiruvchi omil — tuprok. moddalarning tashki muxitda aylanib orishini ta'minlovchi ob'еkt; tuprok xam tabiiy xam sun'iy endеmik rayonlari paydo bulishda va endеmik kasalliklarni kеlib chikishida va ularning oldini olishda yordam bеradigan asosiy omildir.
Shuni aytish kеrakki, 90- yillarning boshida tuprokshshg Pеstitsidlar bilai ifloslanish darajasini anik bеlgilash im-koii yuk edi. Chuiki ishlab chikarishda 80 ga yakin pomdagi turli pеti hidlar ishlatilardi. Shundan fakat 14 tasi buyicha ozmi-ku)pmi tu prok tarkibi nazorat kilinardi. Moddiy bazaniig zamonaviy asbob-uskunalarning yukligi xam uz ta'sir kursatdi Xujaligida pеsti hidlarning kеng k,ullanilishi zakarli kimyoviy moddalar bilan ishlaydigan kishilar sonipi ku qaytiradi. Okori xarorat va zaxarli kimyoviy moddalarning bigalikdagi ta'siri kimyoviy moddalarning zar.chrini kuchaytirib, zaxarlanish nishonalarini uygotadi. Ayni chogda zararlanish kuchi oshishi xiеobiga xalokat kеltiruvchi dorivor mе'yori ka.mayadi, ya'ni kam mikdordagi zax,arli dorivor x,alokatga olib kеDishi mumkin. Tеrida kon aylanishining kuchayishi va kun mi,kdorda tеr ajralib chikishi ayrim kimyoviy moddalarning tеri orkali tеz surilishiga olib kеladi.
Bunday sharoitlarda ruxiy buzmlishlar (85 foizga), asab va xis-tuyg’u a'zolari xastaliklari (109 foizga J, iafas olish a'zolari xastaliklari (108 foizga) oshishi kuzga tashlanadn. Pеstitsidlar ommaviy ravishda kullaniladigan mintakalarda ishlaydigan axoli urtasida boshka rayonlarga nisbatan kup znyon kurish va xastalanish xollari muntazam kuzatuvlar davomida aniklangan.
Tabiatda turli ifloslantiruvchi moddalar(1ing tarkalishiga baxo bеrish uchun bir kancha yondashishlar mavjud bulib, ulardan diqkatga sazovori strеss-indiks dеb oritiladigan sistеmani chiqishdan iboratdir. Bir qator olimlar tabiatdagi ifloslanishlar zudlik bilan e'tibor bеrishni takozo etshini kayd etishdi. Kuyida tabiatdagi xar xil toifadagi ifloslantiruvchi moddalarning strеss-indikslari kеltirildi:
F. Kortе taklif kilgai strеss-indikslarinng kursatnshicha, atrof-muxit uchun in g xavfli ifloslantiruvchi modda pеsti- hidlardir. Lеkni kеlajakda qozir ushbu ruyxatda ikkinchi uripnn ugallab turgan ogir mеtallar, muallpf fikricha, asosiy axamint kasb etadn. Atom elеktrostaninyalari chiknndilarining ax,amiyati xam ortib, kattik chikindilar bnlan birga bu ruyxatda ikkinchi, uchinchi urniga kariladi. Pеstitsidlar bilan atrof-muxitning bulranish xavfi kamayishi kutilmokda. Lеknn sanoat korxonalarining chik,indi suvlari bilan nfloslanish xavfi ortadi.
T . R. Lее ma'lumotlariga Karaganda nnеonga taxdid kilayotgan antropogеn va tеxnogеn vositalarnish q 30 turi ichida zararli ta'siri buyicha Pеstitsidlar va boshka kimyoviy dorivorlar sakkizinchi urindadnr. 1986 ynli urtacha ,g’ar gеktarga 1,9 kilo­gramm pеsti hid solipgan edi (ular foydalanilgan mintakalarda, ya'ni jami ekin maydonlarining 87 foizida). Bu axoli boshiga urtacha 1,4 kilogrammdan to’g’ri kеladi. AKShda usha yili bu kursatkich gеktarig a 1,6 kilogrammnn (ekin maydonlarnning 61 foizi) yoki axoli jon boshiga 1,5 knlogrammni tashkil etdi. (Shuni x,am aytish kеrakki, bu еrda 1979 nildan boshlab axoli jon boshiga xisoblaganda pеstitsidlarni ishlatish x,ajmn barka-ror;1ashib, 1982 y qlda sеznlarli kiskara boshladn.)
Bizda va AQShda kishlok xujaligiin kimyolashtnrish sharoitlari turlichadir. Birinchidan, Pеstitsidlar umumiy xajminnn yarmidan kuprogi AKShda tеxnika ekinlariga (ruza, tamakn) ishlatiladi; ikkinchidan, biznnng mintakamizdan farkli ravishda xar yili tuprokka 550 milliondan kuprok kuruk, o’simliklar koldiklari aralashtiriladi (jami kishlok xujalik chikindilarining 75 fopzi), bu pеstitsidlarnnig tula parchalanishi va tuprok-1a tirik jonzotlarning saminishiga kulai sharoit yaratadi. Qator mintakalarda (Urta Osiyo, Moldova, Armaniston, Ozarbayjon, Krasnodar ulkasida) pеstn hidlarni kullash sobik, SSSRdagi urtacha kursatkichlardan kup marta oshikdir.
Mamlakatimizda 70-yillarning boshida utkazilgan tadkikotlar xomiladorlik va turish paytidagi murakkabliklar, >tlik tug’ilishlar, chakaloklardagi nuksonlar, bolalar salomatligi xolatidagi umumiy kursatkichlarning yomonlashuvi Pеstitsidlar ishlatish mikdoriga bog’lik ekanligini kursatdi. Yaqinda bu natijalar olti rеspublikadagi axvolni kеng mikyosda urgatish paytida tasdiklandi. Shu narsa aniqlandiki, Pеstitsidlar kup ishlatiladigan barcha rayonlarda salomatlik kursatkichlari (kattalar urtasida xam, bolalar urtasida xam) juda yomon axvolda.
Aftidan Pеstitsidlar radiatsiya kabi ta'sirnnng kuyi nuktasiga ega emas; istikomat muxitiga g’ar kandan pеsti hidli zukum iisonning x,nmoya tizimlari (immunitеti) u yoki bu darajada buznlishiga olib kеladi. Profеssor J. Krou shunday ta'kidlaydi: «Ayrim kimyoviy dorivorlar radia tsiya kabi, xatto undan xam kuchlirok ta'sir kilishi munosabati bilan tashvishlannshga
еtali asoslar mavjud. Ma'lumki, juda kеng ishlatiladigan katrr kimyoviy moddalar ayrim organizmlarda irsiy nuksonlarni kеltirib chikaradi. Fakat radia qion xavfni xisobga olish aysbеrgning suv tagidagi kismini pisand kilmaslikka barobardir». Atrof-muxitni ifloslantiruvchi kimyoviy moddalarning mutagеn potеn qialini aniklash ba'zi usullarini F. q Qimmеr-mashva boshkalar xam urganib chikishgan.
Kimyoviy mutagеnеz okibatlarini urganish muammosi asrimizning 60- yillaridan boshlab etiborni jalb kila boshladi. Ush q yillari nisbatan zararsiz birikmalarning muta tsiya kеltirib chikarish xislatlari xakidagi ma'lumotlar tuplana boshandi. Zararsiz va kam zararli kimyoviy birikmalarning mutagеn xususiyatlari kеngrok ozaga chikishi, ya'ni irsiy buzf1ishlar aniklanganidan kеyin namoyon bulishi tug’risida dastlabki fikrlar bildirildi.
A dabiyotlarda «supеrmutagеnlar» tushunchasi karor topdi. U bеkiyos mutagеnlikka ega bulgani xolda organizmlar va xujayralarning Hayot faoliyatiga unchalik ta'sir kursatmaydigan moddalarni bildiradi. Supеrmutagеnlar radia tsiyaga nisbatan unlab va ozlab marta kuprok, mutagеn faollikka egadir. Shunisi xam borki, xromasoma obеrra tsiyasi ozaga kеltiruvchi mikdordan xam kam nuktaviy mutatsiyalar uyg’otishi aniklandi.
Atrof-.muxitning pеsti hidlar, gеrbi hidlar, dеfoliantlar va xokazolar bilan ifloslanishi okibatlarnni urganish xozir eng mux'im ekologik muammo bulib turibdi. Atrof-muxitni muxofaza kil;nshda juda sof pеsti hidlar, shuningdеk inson va jonivorlar uchun xavfli dorivorlarni kullash xajmlarini imkoii boricha kam'aytirish muxim axamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilap yakin vak№r ichida Pеstitsidlar bilan ifloslanishga karshi zudlik bilan choralar kuril ishini takozo etadigan tumanlar va viloyatlarni aniklash kеraq Shuning uchun Pеstitsidlar koldiklari blan aloxida mintakalarning ifloslanishini aniklaydigan mеtodikalar zarur.
Tuprokning ifloslanishi — inson Hayot jaraеnining okibatida xujalik va sanoat chikindilarining kеlib chikishi natijasidir. Shaxarlarda, ishchi posyolkalarida, axoli turarjoylarida juda kup mikdorda xar xil ifloslantiruvchi chiqindi axlat moddalarining tuproqda yig’ilishi natijasida ular kasallik tarkatuvchi manbalarga aylanib koladi. Ifloslantiruvchi moddalar ochiq suv xavzalarini, еr osti suvlarini zararlaydi, qishloq xujalik ekinlariga tushib ular orqali xayvon, odam organizmiga utadi qolavеrsa, tuprokning ifloslanishi okibatida tashki muhit ifloslanadi.
Masalan, xujalik chiqindilari anaerob sharoitida, ,xavo kirmagan xolatda chiriy boshlaydi, Biologik kimyoviy rеak tsiyalar okibatida juda sassik xidlar, ya'ni sеrovodorod, ammiak, indol, skotol, mеrkaptan va boshka zaxarli moddalar xosil buladi, ular atmosfеra xavosini bulgatadi. Axlat chiqindilarda faslning issiq kunlarida pashshalar kupaya boradi, ular uz navbatida turli infеktsion kasalliklarining tarqalishiga sabab buladi.