Reja: Tizim tushunchasi, uning turlari

№ 
Xossasi 
A 
1. 
Tashqi quvvat manbai 
1 
2. 
Temperatura datchigi 
1 
3. 
Teskari aloqa 
1 
4. 
Rele tipidagi regulyator 
1 
5. 
Qizdiruvchi element 
1 
D2. Sistema
– bu tashkillashtirilgan to‘plamdir (Ф.Е.Темников5): S= (O, T).
Bu yerda: O – tashkilot operatori; T – elementlar to‘plami. Masalan:
T= {qizdiruvchi element; rele; temperatura datchigi};
O = {kirish → rele→ qizdiruvchi element → temperatura datchigi → rele}
D3. Sistema
– bu elementlar, xossalar va munosabatlar to‘plamidir (А.И.Уёмов6):
S = ({M}, {N}, {R}) 
Bu yerda: M – elementlar; N – xossalar; R – munosabatlar (
1.1-rasm
). Masalan:
M= {qizdiruvchi element; rele; temperatura datchigi};
N= {temperatura = qizdiruvchi element (tok, ish vaqti);
[ochiq / yopiq] = rele (tok);
qarshilik = temperatura datchigi temperatura)};
R= {kirish → rele→ qizdiruvchi element → temperatura datchigi → rele}
1.1-rasm. Sistemaning D3-ta’rifga ko‘ra modeli 
D4.
Sistema
– bu atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan, o‘zini tutish qobiliyatini 
ta’minlaydigan hamda struktura hosil qiluvchi elementlar to‘plamidir:
5
Темников Федор Евгеньевич (1906-yil sentabr – 1993-yil oktabr) – texnika fanlari doktori, professor. Rossiya 
informatika fani maktabi asoschilaridan biri.
6
Авенир Иванович Уёмов (1928-yil 4-aprel, Rossiya – 2012-yil 29-may, Odessa, Ukraina) – faylasuf, mantiq, fan 
metodologiyasi va tizim nazariyasi bo‘yicha yetuk mutaxassis.

---

S= (
X
, 
Y
, 
Z
, 
T
). 
Bu yerda: x – elementlar; y – struktura; z – muhit; t – o‘zini tutishi. Masalan:
X= {qizdiruvchi element; rele; temperatura datchigi};
Y= {kirish → rele→ qizdiruvchi element → temperatura datchigi → rele}
Z= {220 V kuchlanishli tarmoq; material sirti}
T = {berilgan temperaturani saqlab tura olish muddati}
D5. Sistema
kirishlar, chiqishlar, o‘tish va chiqish operatorlari bilan xarakterlanuvchi 
holatlar to‘plamidan iboratdir:
S = (X, Y, Z, H, G). 
Bu yerda: X – kirishlar to‘plami; Y – chiqishlar to‘plami; Z – holatlar to‘plami; H – o‘tish 
operatori;
G – chiqish operatori. Masalan:
X= {220 V kuchlanishli tarmoq}
Y= {temperatura}
Z= {rele holati;temperatura; datchik qarshiligi}
H = {rele holati = rele(datchik qarshiligi; temperatura = qizdiruvchi element xarakteristikasi 
(qaynash vaqti, tok); datchik qarshiligi = datchik xarakteristikasi (temperatura)}
G = {1}
Bunday ta’riflarni ko‘plab keltirish mumkin. Ammo umumiy holda quyidagi ta’rif biz 
o‘rganadigan fan doirasida yetarli tushunchalarni bera oladi:
Tizim (sistema)
deganda, yagona maqsad yo‘lida, bir vaqtning o‘zida ham yaxlit, ham 
o‘zaro bog‘langan tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi elementlar (obyektlar) majmuasi tushuniladi. Bu 
elementlar to‘plami oddiy elementlar yig‘indisidangina iborat bo‘lmay, har bir element ham o‘z 
navbatida tizim bo‘lishi mumkin.