Reja: Til leksikasining o‘zgaruvchaligi. Leksika xalq tarixi ko‘zgusi

Turkiy tillarda unlilar o‘zgarishi. Chuvash adabiy tilida unlautda a ning и ga o‘tishi kuzatiladi: bas chuv. nuc33; turk. tap- “топмок”, chuv. tup-, no‘g ‘. ja r- “yormoq” - chuv. cur.

Uyg‘ur tilida birinchi bo‘g‘indagi a ning keyingi bo‘g‘indagi i ta'sirida umlautlashuvi kuzatiladi: etu “uning oti”, белик “baliq”, elip “olib”, besim “boshim” (ko‘plikda basi.v).

a >1 : a fonemasining 1 ga o‘tishi bir qator turkiy tillarda uchraydi: tap-, tart- tuv. tip-; tirt; ja t- “yotmoq” — yoq. sit-; jaz- “yozmoq” — chuv. sir-; saqla- — chuv. sixla-, altin — chuv. ildan; bal “asal” — chuv. тл.

a >i: a/-“olmoq” -ch u v . il-, Ba’zi so‘zlardagina a saqlanib qolgan: ata “ota” - chuv. atte.

e >a: chuvash tili uchun xarakterli: ozarb. tan, “teng”, uyg‘. tsn, chuv.

tan\ ozarb. kds- “kesmoq”, uyg‘. kss, chuv. kas; ozarb. tar “ter”, uyg‘. tar, chuv. tar.

э >i o‘zgarishi tatar, boshqird, chuvash, xakas tillari uchun xos: ozarb. st. uvg‘. dt “tana”, tatar it “go‘sht”, boshq. it, xak. it.

o>u o‘zgarishi tatar, boshqird, qisman, chuvash tillariga xos: togiz “to‘qqiz” : qoz., togiz, qirg‘: toguz, turk. dokuz, boshq. tugiz, q-qalp. togiz, qum. toguz, tat. tugiz.

Bobo til davriga xos bo‘lgan cho‘ziq o: unlisi faqat turkman tilida

uchraydi: jo:l, o.f “olov”, o:n,jo:q. Cho‘ziq o: unlisining \6 diftongiga o‘tishi yoqut tilida kuzatiladi: turkm. go.l - yoqut kyol: turkm. cd:k - yoqut. ydx; turkm. do:ft - yoqut. tyort;

e: > ’va. Chuvash tilida bir qator so‘zlardagi o: unlisi -'va- birikmasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi: chuv. kvak “ko‘k”, t ’vada “to ‘rt”.

Diftonglar. Turkiy tillarda j(i) komponentli diftonglar mavjud.

aj: tat. qajda “qayda”, “qozoq. qajda, qum. qajda, xak. xajda.

aj: chuv. kajik “kiyik”; tat. kiak.

oj: tat. ujna- “o ‘ynamoq”, qirg‘. ojno-, xak. ojna-. Turkiy tillarda soxta diftonglar ham uchraydi: qazaq. tav “tog‘”; boshq. hiv “suv”, tat.kiav “kuyov”; o, e unlilari qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘av, qorachoy'-balqar tillarida so‘z boshida diftonglashgan holda talaffuz etiladi: q-qalp. uoq “o ‘q”, q-balq.uot “olov”, uon "o‘n”, qoz. uoraq "o^roq” . Shunga o ‘xshash talaffuz singarmonizm saqlangan ayrim o‘zbek shevalarida ham kuzatiladi.