Reja: Tibbiyot informatikasining asoslari

Tibbiy masalalarini yechish uchun umumiy informatika asoslari. SHaxsiy kompyuterlarning tarixi va 

arxitekturasi. 

 Kompyuter  o’zi nima? Kompyuter  bu insoniyatning eng ajoyib  kashfiyotlaridan  biridir. Xozirgi kunda  kompyuter 

xayotimizning  barcha  soxalariga  shiddat  bilan  kirib  bormoqda.  Agar  boshida  personal  kompyuter  asosan 

---

mahlumotlarni saqlash va ularni qayta ishlash uchun foydalangan bo’lsa, xozirgi kunda esa kompyuterlar audio, video 

va chizmachilik mahlumotlar bilan ishlash uchun keng foydalanadi. Kelajakni uningsiz tassavur qilish mumkin emas.  

    Kompyuterning asosiy qismlari:  

 

 

 

          Sistema bloki. 

 

    Monitor 

 

      Klaviatura   Sichqoncha 

    SISTEMA  BLOKI.  Kompyuterning  asosiy  qismi  bo’lib,  uning  ichida  ona  platasi,  mikroprotsessor,  qattiq  disk 

(vinchester), tezkor va kesh xotira mikrosxemalari, har hil tashqi qurilmalar ishini boshqaradigan elektron sxemalar 

(kontrollerlar yoki adabterlar), elektr tahminlovchi blok va disk yurituvchilar bor. 

    MONITOR - displey yoki ekran. Mahlumotlarni ekran orqali foydalanuvchiga chiqarish qismi. Monitorlar diogonal 

uzunligi  14  -  27  dyuymgacha  va  nuqtalar  o’rtadagi  masofa  (0,25  -  0,39  milimetrgacha)  bilan  farqlanadi.  Bundan 

tashqari  monitorlar  rangli  va  monoxrom  (2  rangli)  bo’ladi.  Qancha  monitorda  diogonalg’  uzunligi  katta  bo’lsa, 

shuncha  shu  monitor  ko’proq  mahlumotlarni  ko’rsata  oladi.  Qancha  nuqtalar  o’rtasidagi  masofa  kichkina  bo’lsa, 

shuncha ekrandagi mahlumotlar aniq holda ko’rinadi.  

    KLAVIATURA. Mahlumotlarni kiritish qismi. Klaviaturalar tugmalar soni (101-109 tugmali) bo’yicha farqlanadi. 

    SICHQONCHA.  Amallarni  tanlash  qismi.  Sichqonchalarda  tugmalar  soni  (2  va  3  tugmali)  va  ishlash  holatlari 

(trekbol va sensor panel) bo’yicha farqlanadi.  

SISTEMA BLOKI. 

OPERATSION TIZIM -  bu maxsus  bir dastur.  Bu  dasturni asosiy vazifasi  -  kompyuter ishini  boshqarish, 

kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish, tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilan 

muloqotni o’rnatish, har hil dasturlarni ishga tushirish va ular ishlash holatlarini tahminlash. Operatsion tizimlardan 

eng taniqlilari bu Microsoft firmasining MS-DOS va Windows dasturlari, A’’le firmasining Macintosh dasturi, Unix 

va  Linux  operatsion  tizimlaridir.    Sistema  bloki  bu  kompyuterning  eng  asosiy  qismi.  Uning  ichida  ona  platasi, 

mikroprotsessor,  qattiq  disk  yoki  vinchester,  tezkor  va  kesh  xotira  mikrosxemalari,  elektron  sxemalar  yoki 

kontrollerlar yoki adabterlar, elektr tahminlovchi blok va disk yurituvchilari joylashadi. Bu sistema blokiga hamma 

tashqi qurilmalar bog’lanadi va ularning ishini tahminlaydi.  

    MIKROPROTSESSOR  YoKI  PROTSESSOR-  Kompyuterning  miyasi.  Kompyuter  ishini  boshqarish,  barcha 

xisob-kitoblar va buyruqlarni bajarilishini tahminlaydi. U kichkina, to’rtburchak elektron sxema sekundiga bir necha 

yuz  million  amallarni  bajaradi.  Uning  tezligi  Megagertslarda  xisoblanadi  va  protsessor  nomidan  keyin  yoziladi, 

masalan ‘entium 700.  

    QATTIQ  DISK  YoKI  VINCHESTER  -  Doimiy  xotira.  Mahlumotlarni  doimo  saqlash  uchun  foydalanadi.  U 

vinchester  deb  nomlanadi.  Vinchester  nomi  birinchi  qattiq  disk  nomidan  kelib  chiqqan  (1973  yilda  IBM  firma 

tomonidan yaratilgan qattiq disk nomi "30/30" bo’lgan va bu mashxur Winchester miltiqning kalibrga o’xshar edi). 

Ular xajm va ishlash tezligi bilan farqlanadi.  

    Tezkor xotira mikrosxemalari - Kompyuterning vaqtinchalik xotirasi. U dasturlar ishlash jarayonida zarur bo’lgan 

mahlumotlarni saqlash uchun foydala-nadi. Kompyuter o’chirilgandan keyin shu xotirad agi mahlumotlar yo’qotiladi.  

    Kesh  xotira  mikrosxemalari  - Kompyuter tomonidan dasturlar  ishlash  jarayonida  ko’p ishlatilgan  mahlumotlarni 

saqlash uchun foydalanadi. Bu xotira tezkor va doimiy xotira o’rtasida joylashadi.  

    Kontroller yoki adabterlar - Ular har hil tashqi qurilmalar ishini tahminlaydilar. Ishlash holatlari bilan farqlanadi 

(video plata, tovush plata, tarmoq platasi va ...).  

    Ona  platasi  Mother  board  -  Asosiy  elektrosxema  bo’lib  unga  protsessor,  tezkor  va  kesh  xotira  mikrosxemalari, 

kontroller va adabter elektrosxemalari o’rnatiladi, qattiq disk va disk yurituvchilari ulanadi  

    Disk  yurituvchilari  -  Bu  egiluvchan  va  kompakt  disklardagi  mahlumotlarni  o’qish  va  ularga  saqlash  ishlarni 

bajaradigan qismi.  

 

    Elektr tahminlovchi blok - Har bir qisimning o’ziga mos elektr-quvvat extiyojini tahminlovchi blok.  

---

Sichqoncha va klaviaturada bajariladigan amallar. 

    Kompyuterning asosiy qisimlaridan biri bu sichqoncha. U 3 hil bo’ladi: standart, trekbol va sensor panel. Standart 

sichqonchalar stol ustida ishlatish zarur bo’lgan, sensor panel bilan trekbollar esa noutbuklar uchun yaratilgan va ular 

pastki paneli ichiga o’rnatilgan bo’ladi.  

    Sichqoncha ichida rezina ichiga joylashgan temir sharik bor, u stol bo’yicha harakat qilganda maxsus roliklar va 

indikatorlar  orqali  ushbu  harakat  kompyuterga  jo’natiladi  va  ekrandagi  sichqoncha  ko’rsatkichi  (strelkasi)  biz 

belgilagan yo’nalishda harakatlanadi.  

 

    Sichqonchaning ikkita tugmasidan chap tugmasi asosiy, o’ng tugmasi esa yordamchi bo’ladi. Asosiy tugma bilan 

biz tugmalarni bosamiz, amallarni tanlaymiz, rasm chizamiz va har hil obhektlarni cho’zib joyini o’zgartiramiz. O’ng 

tugma esa bizga yordamchi menyuni ekranga chiqarishda yordam beradi.  

    Kompyuterning  yana  bir  asosiy  qismidan  biri  bu  klaviatura.  Klaviatura  yordamida  biz  asosan  mahlumotlarni 

kiritamiz. Klaviatura harflar joylanishi bo’yicha ingliz (QWERTY) va frantsuz (AZERTY) standartlariga bo’linadi.  

 

    Klaviatura 5 qismdan iborat:  

    Asosiy yoki alfavit tugmalari: Bu qismi 57ta tugmadan iborat: 37 lotin harf va belgilar, 10 raqam va 10 maxsus 

tugmalar. Ko’p tugmalarda bir nechta belgilar yozilgan. Har hil rangda yozilgan harflar, belgilar har hil til standartiga 

mos. Til standartini o’zgartirish klaviaturalarda har hil (o’ng Alt va Shift yoki ikkita Shift yoki o’ng Ctrl va Shift 

tugmalarni birga bosish). Maxsus tugmalar bilan yaqinroq tanishaylik. Shift - Agar siz harflar tugmasini bosgangiz u 

holda kichik harf kiritiladi, agar sizga katta harf kerak bo’lsa u holda maxsus Shift tugmani bosib, qo’yvormasdan shu 

harf tugmasini bosishiz kerak. Agar  bitta rang bilan bir  nechta belgilar yozilgan bo’lsa  u holda  ulardan pastkidagi 

asosiy, yuqoridagi passiv deb nomlanadi. Tugmani bosganizda asosiy belgi kiritiladi. Agar sizga passiv belgi kerak 

bo’lsa u holda siz maxsus tugmani bosib, qo’yvormasdan belgi tugmasini bosishiz kerak. Ctrl va Alt - shu tugmalarni 

bosib turib boshqa tugmani bosganimizda har hil amallar bajariladi. Ca’s Lock - Bu tugma yordamida Shift bosilib 

turgan holatini (faqat harflar uchun) yoqamiz yoki o’chiramiz. Tab - Keyingi bo’limga yoki qismga o’tish. Backs’ace 

-  Oldin  (chapda)  joylashgan  bitta  belgini  o’chirish.  Enter  -  Yangi  satrga  o’tish  yoki  mahlumotlarni  kiritish.  Esc  - 

Oxirgi harakatdan voz kechish.  

    Funktsional  tugmalar:  Maxsus  buyruqlar  va  amallarni  bajarish  tugmalari  F1  -  F12.  Har  hil  programmalar  bu 

tugmalarga har hil amallarni o’rnatadi.  

    Yo’nalish  tugmalari:  Kursor  joylanishini  o’zgartiradi.  Kursorni  bitta  belgi  chapga,  yuqoriga,  o’ngga  va  pastga 

siljitish.  

    Yordamchi tugmalar: Home - Satr boshiga o’tish. End - Satr oxiriga o’tish. ‘gU’ - Bir saxifa yuqoriga o’tish. ‘gDn 

-  Bir  saxifa  pastga  o’tish.  Insert  -  Belgilarni  o’chirib  ustiga  yozish  yoki  ularni  siljitib  o’rtasiga  yozish  holatini 

urtnatish. Delete - Keyin (o’ngda) joylashgan bitta belgini o’chirish.  

    Raqamlar tugmalari: Raqamlarni kiritish uchun klaviatura. 0-9 gacha raqamlar va /,*,-,+ belgilari  

KLAVIATURA 

Foydalanuvchi shaxsiy kompyuter bilan muloqotni klaviatura vositasida amalga oshiradi. Buyruqlar va 

turli  mahlumotlar  shaxsiy  kompyuterga  klaviatura  orqali  kiritiladi.  IBM  kompyuteri  klaviaturasi  shartli 

ravishda beshta qismga ajratilgan: 

1) Funktsional tugmachalar 

---

Klaviaturaning  yuqori  qismidagi  katorda  funktsional  tugmachalar  (F1  -  F12)  joylashgan.  Ushbu 

tugmachalari  orqali  bahzi-bir  amallarni  bajarish  mumkin.  Masalan,  Mіsgosoft  Word  dasturida  "Pravka"  -