Reja: Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlar to’risida

O’ZBEKISTONDA BO’LISHI MUMKIN BO’LGAN TEXNOGEN HAVFLAR.

Reja:

1. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlar to’risida

tushuncha

2. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi

va tavsifi

3. Tеxnogеn tusdagi favqulodda vaziyatlarning kеlib chiqish

sabablari

4. Aholi va xududni tеxnogеn tusdagi favqulodda

vaziyatlardan muhofaza qilish.

5. Markaziy Osiyoga xos bo`lgan umumiy muammolarni vujudga keltiruvchi omillar .

6.Markaziy Osiyoga xos bo`lgan ekalogik, ijtimoiy, iqtisodiy muammolar .

7. Umumiy muammolarni bartaraf qilishning chora tadbirlari haqida.

TЕXNOGЕN TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYaTLAR TO’G’RISIDA TUShUNChA.

Ma'lumki, favqulodda vaziyat (FV) – bu muayyan xududda o’zidan so’ng odamlarning qurbon bo’lishi, odamlar sogligi yoki atrof-muhitga ziyon еtkazishi, kishilarning hayot faoliyatiga kattagina moddiy zarar hamda uning buzilishiga olib kеlishi mumkin bo’lgan yoki olib kеlgan halokat, stixiyali falokat, epidеmiyalar, epizootiyalar natijasida yuzaga kеlgan holatdir.

Kеlib chiqish sabablariga ko’ra FVlar tеxnogеn, tabiiy va ekologik tuslarga ajratiladi.

Aholi va hududlarni tabiiy va tеxnogеn tusdagi FVlardan muhofaza qilish tizimini takomillashtirish maqsadida, 1998 yil 27 oktyabrda Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan 455-sonli “Tеxnogеn, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar tasnifi to’grisida”gi qaroriga ilova tasdiqlandi. Mazkur ilovaga ko’ra, FVlar, ularning vujudga kеlish sabablariga ko’ra, tasnif qilinadi va ular ushbu vaziyatlarda zarar ko’rgan odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga va ko’lamlariga qarab lokal, mahalliy, rеspublika va transchеgara turlarga bo’linadi.

Tеxnogеn tusdagi FVlar – bu odamning ishlab chiqarish yoki xo’jalik faoliyati bilan bogliq bo’lgan halokat (avariya)lar.

Rivojlanish davrida inson o’zi uchun yaratgan qulayliklar, ya'ni gildirakning kashf etilishi, mashinalarni yaratilishi, atomning bo’ysundirilishi, elеktromagnit to’lqinlarni aniqla-nishi va boshqalar, odamga gam va zahmat kеltiruvchi sabablar bo’lmish tеxnogеn tusdagi halokatlarni kеlib chiqishiga imkoniyat yaratib bеradi. Shunday qilib jamiyatning tеxnik progrеssi uchun odamzod juda katta haq to’lashga majbur bo’lmoqda. Chеrnobo`l AESdagi halokat, yadroviy sinovlar oqibatlari, sanogi yo’q transport FVlar va ishlab chiqarishdagi avariyalar, ommaviy zaharlanishlar, radiatsion zararlanishlar va boshqalar tеxnogеn tusdagi havflar sifatida misol qilib kеltirishimiz mumkin.

TЕXNOGЕN TUSDAGI FAVQULOTDA VAZIYATLARNING TASNIFI.

Yuqoridagi kеltirilgan Vazirlar Mahkamasining 455-sonli qarorining ilovasiga ko’ra tеxnogеn tusdagi FVlar vujudga kеlish sabablariga qarab quyidagi FVlarga tasnif qilinadi:

transport halokatlari (avariyalari);

kimyoviy havfli ob'еktlardagi halokatlar;

yongin-portlash havfi mavjud bo’lgan ob'еktlardagi halokatlar;

enеrgеtika va kommunal tizimlardagi halokatlar;

ijtimoiy yo’nalishdagi ob'еktlardagi hodisa va halokatlar;

gidrotеxnik halokatlar.

Transport halokatlari bu:

ekipaj a'zolari va yo’lovchilarning o’limiga, havo kеmalarining to’liq parchalanishiga yoki qattiq shikastlanishiga hamda qidiruv va avariya – qidiruv ishlarini talab qiladigan aviahalokatlar;

yonginga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibning buzilishi-ga sabab bo’lgan va tеmir yo’l hodimlarining, halokat hududidagi tеmir yo’l platformalarida, vokzal binolarida va shahar imoratlarida bo’lgan odamlar o’limiga, shuningdеk tashilayotgan kuchli ta'sir ko’rsatuvchi zaharli moddalar bilan (KTKZM) halokat joyiga tutash xududning zaharlanishiga olib kеlgan tеmir yo’l transportidagi halokatlar (avariyalar);

portlashlarga, yonginlarga, transport vositalarining parchalanishiga, tashilayotgan KTKZMlarning zararli xossalari namoyon bo’lishiga va odamlar o’limiga sabab bo’ladigan avtomobil transportning halokatlari, shu jumladan yo’l transport hodisalari;

odamlarning o’limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, mеtropolitеn poеzdlari parchalanishiga olib kеlgan mеtropo-litеn bеkatlaridagi va tunеllardagi halokatlar, avariyalar, yonginlar;

- gaz, nеft va nеft mahsulotlarining otilib chiqishiga, ochiq nеft va gaz favvoralarining yonib kеtishiga sabab bo’ladigan magistral quvurlardagi halokatlar (avariyalar).

Kimyoviy havfli ob'еktlardagi halokatlar bu:

atrof-tabiiy muhiti kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalarning otilib chiqishiga va shikastlovchi omillarning odamlar, hayvonlar va o’simliklarning ko’plab shikastlanishiga olib kеlishi mumkin bo’lgan yoki olib kеlgan darajada, yo’l qo’yilgan chеgaraviy kontsеntratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya-himoya hududidan chеtga chiqishga sabab bo’ladigan kimyoviy havfli ob'еktlardagi halokatlar yongin va portlashlar.

Yongin-portlashhavfi mavjud bo’lgan ob'еktlardagi halokatlar bu:

tеxnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib kеtadigan hamda boshqa yongin uchun havfli moddalar va matеriallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ob'еktlardagi, odamlarning mеxanik va tеrmik shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga, asosiy ishlab chiqarish fondlarining nobud bo’lishiga, FVlar xududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayotining buzilishiga olib kеladigan halokatlar, yonginlar va portlashlar;

odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga olib kеlgan hamda qidirish-qutqarish ishlarini o’tkazishni nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus anjom-larini va xaltalarini qo’llanishni talab qiluvchi ko’mir shaxtalaridagi va ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan bogliq avariya – yonginlar va jinslar qo’porilishi.
Enеrgеtika va kommunal tizimlardagi halokatlar bu:

sanoat va qishloq ho’jaligi mas'ul istе'molchilarining halokat tufayli enеrgiya ta'minotisiz qolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kеlgan GES, GRES, TETslardagi, ulkan issiqlik markazlaridagi, elеktr tarmoqla-ridagi bugqozon bo’limmalaridagi, komprеssor va gaz taqsimlash shahobchalaridagi va boshqa enеrgiya ta'minoti ob'еktlaridagi halokatlar va yonginlar;

aholi hayot faoliyatining buzilishiga va salomatligiga havf olib kеlgan gaz quvurlaridagi, suv chiqarish inshoot-laridagi, suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va boshqa kommunal ob'еktlardagi halokatlar;

atmosfеra, tuproq, еr osti va еr usti suvlarining odamlar salomatligiga havf tugdiruvchi darajada kontsеntratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga sabab bo’lgan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshqa tozalash inshootlaridagi halokatlar.

Ijtimoiy yo’nalishdagi ob'еktlardagi xodisa va halokatlar bu:

odamlar o’limi bilan bogliq bo’lgan va zudlik bilan avariya-qutqaruv o’tkazilishini hamda zarar ko’rganlarga shoshilinch tibbiy yordam ko’rsatilishini talab qiladigan maktablar, kasalxonalar, kinotеatrlar va boshq., shuningdеk uy-joy sеktori binolari konstruktsiyalarining to’satdan buzilishi, yonginlar, gaz portlashi va boshq.

Gidrotеxnik halokatlar bu:

suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland toglardagi ko’llardan suv toshib kеtishi natijasida vujudga kеlgan hamda suv bosgan xududlarda odamlar o’limiga sanoat va qishloq ho’jaligi ob'еktlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kеlgan va shoshilinch ko’chirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari.

Shu bilan bir qatorda, yuqorida qayd etilganidеk (455-sonli qarorning ilovasiga ko’ra) tеxnogеn FVlar (FV paydo bo’lgan kunda) zarar ko’rgan odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga va ko’lamlariga (xududlar chеgaralariga) qarab lokal, mahalliy, rеspublika va transchеgara turlariga bo’linadi.

Lokal – bu FVlar natijasida 10dan ortiq bo’lmagan odam jabrlangan, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq bo’lmaganni tashkil etadigan hamda FV zonasi ishlab chiqarish ob'еkti yoki ijtimoiy maqsadli ob'еkt hududi tashqarisiga chiqmaydigan FV.

Mahalliy – bu FVlar natijasida 10dan ortiq, biroq 500dan ko’p bo’lmagan odam jabrlangan, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko’p emas, tashkil etadigan hamda FV zonasi aholi punkti, shahar, tuman, viloyat tashqarisiga chiqmaydigan FV.

Rеspublika – bu FVlar natijasida 500dan ortiq odam jabrlangan, moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining0,5 million baravaridan ortiqni tashkil etadigan hamda FV zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan FV.

Transchеgara – bu FVlar oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan, chеt elda yuz bеrgan va O’zbеkiston xududiga daxl qiladigan FV.
TЕXNOGЕN TUSDAGI FAVqULODDA VAZIYaTLARNING KЕLIB ChIqISh SABABLARI.

Tеxnogеn tusdagi halokatlarning asosiy sabablari quydagi-lardan iborat:

- inshootlarni loyihalashda yo’l qo’yilgan kamchiliklar;

- tеxnika xavfsizligiga rioya qilmaslik;

- ishlab chiqarishda doimiy nazoratning susayishi va ayniqsa, еngil alanga oluvchi, yonginga xavfli moddalardan foydala-nishda e'tiborsizlik;

- ishlab chiqarish tеxnologiyasida yo’l qo’yilgan xatolik, jihoz-larni, mashina va mеxanizmlarni o’z vaqtida ta'mirlamaslik;

- mеhnat va ishlab chiqarish intizomining pastligi;

- qo’shni ishlab chiqarish korxonalarda yoki enеrgеtika, gaz tarmoqlarida yuz bеrgan halokat;

- halokatlarni kеltirib chiqaruvchi tabiiy favqulodda hodi-salar.

Tеxnogеn favqulodda vaziyatlar natijasida insonlar qurbon bo’lishi, turli darajada shikastlanishi, atrof-tabiiy muhitning, atmosfеra havosining turli zaharli moddalar bilan ifloslanishi, o’simliklar dunyosi, hayvonot olami nobud bo’lishi, juda katta moddiy zarar ko’rishga olib kеlishi kabi oqibatlari kuzatiladi.

AHOLI VA XUDUDNI TЕXNOGЕN TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLARDAN MUHOFAZA QILISH.

Rеspublikamizda aholi va hududni tеxnogеn FVlardan muhofaza qilish uchun bir qator ishlar qilinmoqda. Shu jumladan, 1995 yil 20 avgustda «Aholini va hududlarni tabiiy hamda tеxnogеn xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to’grisida»gi qonun qabul kilinganligini ta'kidlab o’tish lozim.

Bundan tashqari rеspublikamiz miqyosida o’tkazilayotgan «Yongin xavfsizligi oyligi», «Yo’l harakati havfsizligi oyligi» kabi tadbirlar ham tеxnogеn favqulodda vaziyatlarning oldini olish, aholi va hudular xavfsizligini ta'minlash, favqulodda vaziyat yuz bеrganda harakatlanishga oid tayyorgarlik darajalarini oshirishda katta ahamiyatga ega.

Ishlab chiqazish sohasida faoliyat yuritayotgan har bir ishchi halokatlar yuz bеrganda harakatlanish qoidalarini mukammal o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Misol uchun, elеktr enеrgiyasini tarmoqdan uzishning ham o’ziga xos talablari, gaz, bug apparatlarini o’chirishning ham o’ziga xos qonun qoidalari mavjud bo’lib, agar tеxnologik jarayonlar va tеxnika xavfsizligi qoidalariga amal qilinmasa, inson hayotiga juda katta xavf solishi yoki juda katta moddiy talofatlar kеltirishi mumkin.

har bir ishlab chiqazish sohasi xodimi halokatlar yuz bеrganda jamoa muhofaza inshootlari joylashgan еrlarni, xavfsizlik joylarga chiqish yo’llarini, yakka himoyalanish vositalari bilan ta'minlashni tashkil etishni va ulardan foydalanish tartibini bilishi lozim. Tеxnologik uskunalarni gеrmеtizatsiyalash va ishlash tizimini doimiy nazorat qilish, shu bilan yongin va portlash xavflarini oldini olish zarur. Elеktr asboblar holatini, sigimi, qism va tarmoqlarini, bosim ostida ishlashini, nazorat-o’lchov asboblarini, himoyalash va bloklash apparatlarining ish faoliyatini doimiy nazorat qilish hamda aniqlash kеrak.

Har bir tashkilotda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan halokatlarning bartaraf etish rеjasi ishlab chiqiladi. Ishchi va xizmatchilarni halokat yuzaga kеlgan vziyatlarda o’zini tutish va harakatlanishga tayyorlash tadbirlari tashkil etiladi, ularni bartaraf etish kuch va vositalarining zaruriy zahiralari ko’rib chiqiladi. FV yuzaga kеlganda ogohlantirish tizimi va vositalari doimiy shay holatda saqlash, ishchi o’rinlari uchun kеrakli shahsiy himoyalanish vositalari sonini ta'minlash zarur.

Halokatlar sodir bo’lganda muhim vazifalardan biri ishlab chiqarish korxonasi va aholi yashash punktlariga xavf haqidagi xabarni еtkazish hisoblanadi. Shuningdеk, ob'еktning har bir ishchi, xodimi halokat sodir bo’lganda ogohlantirish vositalaridan foydalanish va tеgishli tashkilotlarga xabar bеrishni bilishi zarur

Sovet Ittifoqining parchalanishi natijasida mustaqil davlatlar shakllandi. Shu jumladan Markaziy Osiyo zaminida Qozog`iston , Tojikiston, Qirg`iziston, Turkmaniston va O`zbekiston davlatlari tarkib topdi. Ularni Mustaqil davlat sifatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti va jahondagi juda ko`p mamlakatlar, nufuzli tashkilotlar tan olishdi, diplomatik munosabatlar o`rnatishdi. Tarixi, zamini, etnik kelib chiqishi, dini urf- odatlari, orzu- umidlari, maqsadlari, tabiiy sharouit va resurslari, istiqbol imkoniyatlari bir bo`lgan qozoq, qirg`iz, tojik va o`zbek, turkman va qoraqalpoq halqlari yangi hayot qurishga va bu borada o`zaro hamkorlik, qilishga harakat qilmoqdalar.

Mazkur davlatlar uzoq va yaqin o`tmishda yaqin yaxlit bo`lgan, A.Temur ta`kidlaganidek, ularning mulki Turon, millati turk bo`lgan. Markaziy Osiyo xalqlari jahon fani va ma`daniyatining rivojlanishiga juda katta hissa qo`shgan.

XX asrning 90 yillaridan boshlab bu zaminda vaziyat o`zgardi. Dunyo siyosiy kartasida Mustaqil davlatlar tashkil topdi. Bu davlatlar hozirgi kunda va kelajakda ijtimoiy, ma`naviy jihatdan o`zaro bir – biriga yaqinlashishni hamkorlikni parchalanishga qarshi qo`ydilar. Tarixiy va zamin birligi, tenglik asosida iqtisodiy, texnikaviy va madaniy aloqalarni qayta tiklash va rivojlantirishga harakat qilmoqdalar.

Markaziy Osiyo davlatlari ma`lum bvir geografik o`lkada joylashganligi uchun uning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari deyarli bir xil bo`lib, ba`zi tomonlardan bir oz farqlanadilar, shuning uchun ham bu o`lkaning tabiatini, tabiiy resurslarini, iqtisodiy va boshqa geografik imkoniyatlarini, davlatlar iqtisodiyotini rivojlantirish bilan bog`liq boshqa muommolarni alohida – alohida hal qilib bo`lmaydi. Markaziy Osiyo davlatlarida umumiylik shu qadar ko`pki, uni birgalikda qarash va birgalikda yechish davr taqazosidir.

Markaziy Osiyo hududining geografik o`rni va tabiiy resurslarini birgalikda o`rganish, ulardan foydalanishni hamda muommolarni birgalikda hal etish muhim ahamiyatga ega. Chunki ularning geografik va iqtisodiy jihatdan taqsimlanishi, mazmuni shi qadar o`ziga xoski, buni yakka tartipda yechib bo`lmaydi. Jumladan Markaziy Osiyoning tabiiy va iqtisodiy, madaniy, ichki va tashqi aloqalari mazmuniga, mohiyatiga juda katta ta`sir ko`rsatadi. Masalan: Rossiya, Xitoy, Afg`oniston, Eron bilan, Kaspiy dengizi bilan bo`lgan chegara va qo`shnichilik aloqalarini olaylik. Shimolda Rossiyaning iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan Volga bo`yi, Ural Shimoliy Kavkaz, G`arbiy Sibir kabi yirik iq1tisodiy rayonlari bilan bog`langan. Bu ayniqsa Qozog`iston Respublikaning iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega.

Yoki Markaziy Osiyo davlatlari Kasbiy dengizi orqali Rossiya va G`arbiy Yevropadagi hamda O`rta dengiz bo`yi mamlakatlari bilan bog`lanish imkoniyatlariga egadirlar. Shuningdek , Xitoy orqali Tinch okeaniga, Eron, Afg`oniston, Pokiston orqali Osiyoning janubidagi davlatlar bilan hamkorlik qilish imkoniyatlariga egadirlar.

Markaziy Osiyo hududining g`arbiy qismini yirik neft- gaz mintaqasi kesib o`tgan. U Sayyoramizdagi yirik neft –gaz mintaqasi (Fors qo`ltig`idan toki G`arbiy Sibirigacha cho`zilgan) tarkibiga kiradi. Shuningdek MDHdagi tabiat resurslarining 2-4%, qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarning 47%, va haydaladigan yerlarning 20% shu o`lkada mavjutdir. Region uchun suv resurslarning tanqisligi xos bo`lib, bu borada Qirg`iziston va Tojikiston qulay imkoniyatga ega.

Markaziy Osiyo davlatlari uzoq yillar davomida xom- ashyo yetkazib beruvchi mavqega ega bo`lgan. 80- yillarda Sobiq SSSR sanoat maxsulotining 5 % , qishloq xo`jalik mahsulotlarini 16 % ini ishlab chiqargan. Shuningdek sanoatda texnologik siklning to`liq darajaga ega emasligi, uning tugallanish darajasi unchalik rovijlanmaganligi bilan ajralib turgan. Shuning uchun ham bularni Mustaqilik yillarida yaxshilash har bir davlatning, qolaversa, shu mintaqadagi barcha mamlakatlarning hal etilishi lozim bo`lgan muommoli vazifasidir.

Resurslarning zahirasi taqsimlanishi ulardan foydalanishni birgalikda olib borishni taqazo etadi. Masalan Amu daryo suvidan foydalanish faqat O`zbekiston uchun emas shu jumladan Tojikiston va Turkmaniston uchun , Sirdaryo suvidan foydalanish faqat O`zbekiston uchun emas, balki Qirg`iziston, Tojikiston Qozog`iston uchun ham muhimdir. Bunday foydalanish barcjha tabiat resurslari uchun ham xos. Jumladan Qoraqum va Qziliqum, Kasbiy orol dengizlaridan foydalanish neft va gaz hamda boshqa foydali qazilmalarni qzib olish va ulardan foydalanish Markaziy Osiyodagi barcha davlatlarning birgalikda hal qilish lozim bo`lgan ishidir.

Yoki qishloq xo`jaligining chorvachilik , donchilik ham texnika ekinlarini rivojlantirish uchun Markaziy Osiyodagi davlatlar o`z maqsadlaridan kelib chiqqan holda birgalikda ish olib borishlari lozim.

Markaziy Osiyo hududi xilma – xil shakl va ko`rinishga ega bo`lgan yer sayyorasining bir qismi bo`lib, unda kechadigan hodisa va jarayonlar tabiatga, butun borliqqa xos bo`lgan qonuniyatlar asosida sodir b`oladi. Shulardan biri Markaziy Osiyo hududi bo`lib, uning asosiy qismi dunyodagi eng katta berk havzaning (Yevroosiyo materigida) markazida joylashgan. Hududda kechadigan hodisa va jarayonlar bekr havzaga xos bo`lgan qonuniyatlar bilan bog`liq.

Shuning uchun, berk havzaga xos bo`lgan qonuniyatlarni bilish ham ilmiy , ham amaliy ahamiyatga ega. Bilish asosidagina biz Markaziy Osiyo hududidagi ijtimoiy – iqtisodiy va ayniqsa, ekologik muommolarni bartaraft qilishimiz mumkin.

Markaziy Osiyo hududi umumiy mnaydoning 90% dan ortiq qismi berk havzadan iborat. Hozirgi kunda bu hududa o`ziga xos ijtimoiy iqtisodiy va ekologik muommolar vujudga kelgan. Ularning kelib chiqish sabalari unga ta`sir etgan omillarni, shuningdek ularni optemallashrtirish uchun ko`rilayotgan va qo`llanilayotgan chora- tadbirlarning samaradorligini o`rganish tadqiqotlar olib boorish hozirgi kun taqazosidir. Shu davrning asosiy muomolari Markaziy Osiyo hududida quyidagilardir.

Ijtimoiy demografik muommolar Markaziy Osiyodagi eng muhim muommo bo`lib hisoblanadi. Chunki Markaziy Osiyo hududida 55 mlndan ortiq kishi yashamoqda. Tabiiy o`sish aholining zichligi –joylashivi , bilimdonlik darajasi, kasbi , mehnat resurslari bilan ish bilan ta`minlanganligi va boshqa demografik ko`rsatkichlar Respublikalarda turlicha. Shuningdek iqtisodiyotga rivojlanish darajasi moddiy texnika ba`zasi va ishlab chiqarish texnologiyasi bir xilda emas.

Kishilarning tabiatga va ishlab cjhiqarishga bo`lgan munosabati va ta`siri ham boshqa - boshqa. Ba`zi hududda ishlab chiqarish kuchlari mehnat vositalari xo`jalik tarmoqlari moddiy texnika ba`za to`planib qolgan, boshqa bir joyda esa uning aksi. Oqibatda inson – jamiyat tabiat o`rtasidagi o`zaro munosabatda nomutanosibliklar bo`ladi. Bu hol ham tabiiy, ham ijtimoiy ekologik muommolarni vijudga keltirmoqda, buni biz O`zbekistonda, Qozog`iston va boshqa Respublikalarda ham ko`rmoqdamiz.

Iqlim bilan bog`liq muommolar keyingi 10-15 yil orasida xududda ilish kuzatilmoqda. (CO<sub>2</sub> konsentrasiyasining ortishi va antropogen omillar asosida ). Suvga bo`lgan talab keyingi chorak asrda ortib borayotir. Sug`orib ekiladigan yerlar maydoni 1,5 barobarga ko`payib, hozirgi kunda birgina O`zbekistonda 4.5 mln ga dan ortib ketdi. Oqibatda yirik daryolarimiz suvlari Orolga to`liq bormayotir. Orol dengizi sathi pasayib bormoqda.

Suvdan holis bo`lgan yerlar oldingi qirg`oq chizig`idan 100-150km dengiz tomoniga kirib bordi. Natijada harorat 1,5 gradusga ortdi, nisbiy namlik 10-15 %ga kamaydi. Orol dengizining 1960 yildagi maydoni 689000 kvadrat kilometr, suv satxi 53,4 metr bo`lgan bo`lsa, 1994 yilga kelib bu kattaliklar 32500 kv km va 36,6 metrni tashkil etdi. 2000 yilda Orol dengizining maydoni yanada qisqardi va suv satxi pasaydi, oqibatda Orol yuzasida taqsimlangan modda va energiya miqdori keskin o`zgardi. Orol, Orol atrofi va Orol havzasida ekalogik muammolar vujudga keldi.

Yer usti suvlarining ekalogiyasida o`zgarishlar yuz berdi. Agarda daryoni suvi Markaziy Osiyo regionida 125-128 kub/km ni tashkil etgan bo`lsa, shundan qishloq xo`jaligida 110 kub/km suv foydalanilmoqda. Natijada 35-38 kub km suv yuqori darajada minerallashib qoldi.

Menirallashgan suvlar yana daryolarga va boshqa suv havzalariga quyilmoqda. Sanoat chiqindilari, tashlandiq suvlar toza suvning ifloslanishuviga sabab bo`lmoqda.

Yer resurslaridan foydalanish va tuproqlarning ekalogik holatida ham o`ziga xos ko`rsatkichlar mavjud. Tog` kon sanoatining rivojlanishi bilan antropogen buzilgan landshaftlar vujudga keldi va kelmoqda. Faqat O`zbekistonda 1956-1960 yillarda shamol eroziyasi natijasida 200.000 gektar maydon paxtazorlar nobud bo`lgan.

Tuproqqa ishlov berishning qoloq usullaridan foydalanish natijasida tuproqning zichlashuvi kuchaydi, hosildorlik kamayib ketish hollari kuzatilmoqda. Pestisid va miniral o`g`itlarning tuproqqa ta`siri ularning miyoridan ortiqcha ishlatilishi natijasida ortib bordi.

Masalan: paxtachilikni rivojlantirish uchun O`zbekistonda har gektar yerga 300kg azot, 200kg fosfor, 110 kg kaliy o`g`itlari solinadi. Ayrim joylarda undan ham ko`p foydalaniladi.

Sug`orishni to`g`ri tashkil etmaslik va suvdan noto`g`ri foydalanish oqibatida ham suv resurslarini, sug`oriladigan yerlarning egologik holati yomonlashdi, chuchuk suv tanqisligi yuzaga kelmoqda. Su`niy sug`orish natijasida inson tabiatga juda katta ta`sir ko`rsatmoqda.

Masalan: paxta suvni ko`p talab qiladi. Har gektar ekin maydoniga 5-8 ming kub metr suv sarf qilinadi. Birgina O`zbekistonda chigit ekilgan maydon 1,3 mln ga atrofida. Sug`orish tizimini to`g`ri tashkil etmaslik natijasida dala maydonlariga berilayotgan suvning yarmi yetib bormaydi. Mutahassislarning hisoblashlaricha Markaziy Osiyoning ba`zi bir joylarida meyoriy suvga nisbatan 5-7 marta ko`p suv sarflanmoqda. Natijada yer shurlanishi kuchaymoqda va ayniqsa O`zbekiston, Turkmaniston hududlaridagi har 3 ta sug`orma yerlarga 1 ga shurlangan yer to`g`ri keladi.

Chuchuk suv yetishmasligi muammosi turgan bir vaqtda shaharlarda suvdan foydalanish meyorlari oshgan holda buzulmoqda. Me`yorga nisbatan Dushanbeda 1,6 martaga, Toshkentda 2,0 martadan ko`p, Buxoro va Navoiy viloyatlarida 3,0 marta ko`p chuchuk suv iste`mol qilinmoqda.

Tuproqlarning pasporti (xossa va xusiyatlari tavsilotlari yig`indisi) ilmiy asosda o`rganilmay turib, ularning suvga bo`lgan talabchanligi hisobga olinmay turib, nazoratsizligi oqibatida behudaga suvlar sarflanmoqda. Natijada yerlarning melliorativ holati yomonlashidi. Jumladan, 1 gektar sug`oriladigan yerga o`simlik turlarini inobatga olgan holda o`rtacha 7-10ming kub/metr suv sarflanishi kerak bo`lgan holda, nazoratsizlik oqibatida Turkmanistonda- 20; Qozog`istonda-17.5; O`zbekistonda-15; Tojikistonda-14.5 ming kub metr suv sarflanmoqda. Bu kabi salbiy holatlarni va yuzaga kelgan ekologik muammolarni hayvonot olami, o`simliklar dunyosi diqqatga sazovar landshaftlar misolida ham keltirish mumkin va hokozo.

Markaziy Osiyo hududida tabiyat –inson- jamiyat- antropogen landshaft munosabatlarini yurgizishda juda katta extiyotkorlik bilan ish olib borish kerak. Shuning uchun, birinchi navbatda berk havzaga xos bo`lgan tabiiy va ijtimoiy qonunlarni bilib olish, ikkinchidan tabiatning insonga, insonning tabiatga, antrapogen landshaftning tabiatga va insonga bo`lgan ta`siri, sir asrorlarini ilmiy amaliy, tadqiqotlar orqali to`g`ri anglab yetish, uchuncuidan tabiiy va ijtimoiy sharoitlarni ilmiy asoslab o`rganish va pasportini tuzish, to`rtinchidan ekalogik ta`lim, tarbiya va madaniyatni yaxshilash, beshinchidan berk havzadagi hodisa va jarayonlarni, resurslarni dunyo mezoni bo`yicha baholashni bilish zarurdir.

Adabiyotlar ro`yxati

1. 
   I.A.Karimov. “O`zbekiston XXІ asr bo`sag`asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlariva taraqqiyot kafolotlari” T., “O`zbekiston” 1997.
   
2. 
   I.A.Karimov. “O`zbekiston buyuk kelajak sari”, T., “O`zbekiston” 1998.
   
3. 
   I.A.Karimov. “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” T., “O`zbekiston” 1999.
   
4. 
   G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov. “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. T., “O`qituvchi” 1994.
   
5. 
   Z.M.Akramov., A.A.Rafiqov. “Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря”. T., “Mehnat” 1990.
   
6. 
   T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Ma’ruzalar matni). Samarqand – 2001.
   
7. 
   G`.R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Amaliy mashg`ulotlar). Angren – 2003.
   
8. 
   A.N.Ro`ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. Termiz – 2000.
   
9. 
   A.Soliyev., L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari”. T., 1999.
   
10. 
    A.S.Soliyev., E.A.Ahmedov., R.Y. Mahamadaliyev. “Mintaqaviy iqtisodiyot”. T., “Universitet”. 2003.
    
11. 
    “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” T., 1998.
    
12. 
    I.A.Hasanov., P.N.G`ulomov. “O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi”. T., 2002.