Reja: Temuriylar davlatidan keyingi ijtimoiy jarayonlar. Amirlik va honliklar davri falsafasi. Millatning oyaviy tarqoligi va mafkuraviy tanazzul oqibatlari. Jadidchilik-milliy oyalar uchun kurash falsafasi

XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistonda
ijtimoiy-falsafiy tafakkur


Reja:


1. Temuriylar davlatidan keyingi ijtimoiy jarayonlar.
2. Amirlik va honliklar davri falsafasi.
3. Millatning oyaviy tarqoligi va mafkuraviy tanazzul oqibatlari.
4. Jadidchilik-milliy oyalar uchun kurash falsafasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Temurivlardan keyingi ijtimoiv jarayonlar. XVI asrdan boshlab Mavorounnahrda zaro urushlar, nizolar avjga chiqdi, Temuriylar davlati inqirozga yuz tutib, mayda davlatlarga blinib ketdi. Natijada Shayboniylar davlati tuzildi, 1510 ylda SHayboniyhon Ismoil Safaviy lashkarlari tomonidan uldirilganidan sng, markazlashgan davlat inqirozga yuz tutdi. SHayboniylardan Abdullahon va uning li Abdulmmin vafotidan sng; XVI asr ohirida bu davlat barham topib, hokimiyat ashtarhoniylar sulolasiga tdi. Imomoqulihon (1611-1642) davrida davlat birmuncha mustahkamlangan blsada,, keyingi davrlarda taht uchun kurashlar davom etdi. Bu esa iqtisod, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, sanat ravnaqiga z sirili krsatdi. Ayniqsa, tabiiy-ilmiy fanlar rivoji zaiflashdi, dun'oviy bilimda tanazzul ry berdi.
XVI-XVII asrlarda falsafiy va ahlokiy fikr sohasidn Poshohja, Mirzajon ash-SHerpziy al-Bonaviy, ibn Muhammadjon YUsuf al-Koraboiy, Muhammad SHarif al-Buhoriy va boshkalarning asarlarini krsatish mumkin.
Poshohja (1480-1547) Niso shahrida tuilib. Buhoroda vafot etadi. U "Miftoq ul-adl" ("Adolat kaliti") va "Gulzor" hikoyalar tplamini yaratgan blib, ularda insof, adolat, diyonat, sahovat, donolik • va aql-zakovat, rostgylik, ruhiy komillik, halollik, mehr-okibat, kamtarlik va boshqa manaviy ahloqiy fazilatlarni tahlil qiladi, salbiy illatlar, insoniylikka zid hatti-harakatlarni koralaydi.
XVII asrning mashhur mutafakkiri, faylasufi Yusuf al-Qora6oiy (1563-1647) asli Ozarbayyondan blib, keiinchalik Buxoroga keladi. U yoshligidan fiqh, falsafa, tasavvuf bilan shuullanadi. Uning muhim risolalari "Risolayi botiniya" "Risolayi hilvatiya", "Fi tarifi ilm" va boshqalardir. Bulardan talshkari u Davoniy, Taftazoniy, SHahobiddin Suqravardiylarning kitoblariga sharhlar bitgan.
Koraboiy uch salaflari singari dunyoni, Olam olamni bir-biri bilari chambarchas boglik. blgan yagona jism deb biladi. Uningcha, Olam yagona jism, undagi barcha mavjud narsalar uning azolaridir. Olamdagi butun narsalarni Hudo yarattan, u birinchi sababdir. Borlikdagi hamma narsalar sabab-okibat orkali bir-biri bilan boglangan. SHuningdek, olim harakat va uning turlari, trt unsur haqida ham z fikrini bildiradi.
By davrda Boborahim Mashrab, Sfi Olloyor, Turdi Farobiy va boshkalarning ijtimoiy-falsafiy qarashlari muhim rinni egalladi. Bular orasida Mashrabning hurfikrlik oya bilan suorilgan ijtimoiy-falsafii va ahloqiy fikrlari etiborga sazovordir.
Boborahim Mashrab (1640-1711) Namanganda tavallud topadi. U Mulla Bozor Ohunddan diniy-tasavvufiy talimot sirlarini rganadi. Keyinchalik esa kosharlik Ofo Hojaga muridlik qiladi, 1675 yilda Namanganga qaytadi. Mashrab zining keyingi hayotida YAqin va rta SHarq mamlakatlarining kp joylarida hususan, Toshkent, Turkiston, Samarkand, Buhoro. Andjhon,
2
Hjand, Badahshon va boshqa yerlarda bladi. U umrining ohirida Balhda blib, Qunduzda Mahmud Qataon tomonidan qatl kilinadi.
Mashrab azal va ruboiylarida ilohiy sevgi, yani Olloha muhabbatni tasvirlaydi. Mashrab tasavvufning kalandarlik tarikatini tanlaydi, halkni ezgulikka, insof va diyonatga. tgrilikka chakiradi. Umuman olganda, shoir islom akidalarini inkor etmagani holda, uning bazi koidalari mukaddasligiga gumonsirab karaydi. Bular ayniksa, Mashrabning rza, jannat, dzah, namoz, makka, kaba tgrisidagi sherlarida namoyon bladi.
Mashrabning ijtimoii-siyosiy va ahlokdy karashlarida hukmdorlarni insofga, halqqa yordam berishga davat etish yotadi. Insoniylik, pok muhabbatni kuylash, kishilarni dstlikka, vafodorlikka chakirish, takabburlik va yolon szlashdan saklanish, nasl-nasabga ishonmaslik, imon-etiqodini sotmaslik, ota-onani hurmat kilish kabi oyalar Mashrab dun'okarashining mazini tashkil
Mashrab murakkab, karama-karshshshklarga boy davrda yashadi. Bu hol uning dmVokarashida ham bilinib turadi. U bir tarafdan adolatli jamiyat, insonning gzal fazilatlari hakida fikr yuritsa, ikkinchi tomondan yahshi jamiyatga erishib blmasligi hakida garirib, umidsizlikka, tarkidun'ochilikka berildi. Bulardan kafi nazar, uning ajoyib sherlari va undagi oyalar hozir ham z qimrriatini yqotgani yk.
zining ijtimoiy-falsafiy fikrlari bilan Markaziy Osiyo madaniyatiga katta
T '-
tasir krsatgan shoir va faylasuf Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721). Mirza Bedil ilmining kp sohalari, hususan falsafa, adabiyot, sanatshunoslik byicha" ijod kildi. U hind, arab, eron, kplab Osiyo halqlarining ilmiy merosini chuqur zlashtirgan yetuk olimdir. Bulardan tashkari, Mirza Bedil Sadiy, Attor, Jomiy, ofy, Navoiylarning sheriyati, dunyoqarashini puhta bilgan.
Uning muhim asarlari "CHor unsur", "Irfon", ^MRuboiyot""azaliyot" va boshkdlardir. Vahdati-mavjud okimi tarafdorlari tabiatning abadiyligini materiya.va ruhning birligini tan olib, hudoni olamning zida deb biladilar. Mirza Bedil ana shu talimot tarafdori edi. Bedil zining "CHor unsur", "Irfon" asarlarida hamma narsalarning asosida havo yotadi, deb hisobladi.
Uningcha, havo abadiy, mutlak, harakatchan, zgaruvchan, rangsz va yengildir. U yukori va quyi tornon harakat kiladi. U ruhlar trisida sz yuritib, nozik but-buhori latif havodan kelib chiqib, tabiiy ruh, nabotot ruhi, inson ruhi, hayvoniy ruhni paydo kiladi, deydi. Hullas, u tabiatni ruhlantiradi, ruhlar moddiy dun'odan tashkarida emasligini alohda takidlaydi.
Mirza Bedil bilish hakida fikr yuritar ekan, bilishning birinchi boskichi his-tuygular bilan boglikligini, bilishda inson tafakkurining kudrati kuchli ekanligini yozadi. Bedil incon z kilmishlari, hatti-harakatida erkindir, degan qoidani hayotiy misollar orkdli asoslab berishga intiladi, mehnat va hunarni, ilm va kasb egallashni uluglaydi.
Malumki, tanosuh-ruhning kchib yurishiga ishonish usha davrda Hindistonda keng tarkalgan edi. "Hindlaming tasavvuricha, - deydi Bedil, - ruh. butunlay mustakil holatda mavjuddir va har bir narsaga, jismlarga tish -kuchish . krbilitiga ega". SHuni alohida takidlash yoki. Bedil tanosuh natzariyasining hakikiy mohiyatini ochishga uringan.
Mirzla Bedil ijtimoiy-siyosiy karashlarida jamiyat, inson, davlat va uning kelib chikishi, uni boshkarish yllri. dehkonchilik va uning foydasi hakida fikr yuritdi. Ayniksa, u insonni yuksak darajaga ktardi, uning irqi, dini va millatidan kati nazar hurmatga sazovor ekanligini qtirdi. U odamlardagi vatanparvarlik. mehnatsevarlik, vafodorlik, sahiylik, samimiylikni qalrladi. dangasalik, takabburlik, ochkzlik. yolonchilik. mlkkorlikni qoraladi.
Hullas, Mirza Bedilning iisonparvarlik ruhi biln sugorilgan ijtimoiy va falsafiy oyalari sha davrda muhim ahamiyatga ega bldi. Olim zining falsafiy karashlari bilan zbekiston va Hindiston rtasidagi madaniy, ilmiy va dstlik aloqalarini rnustahkamlashga katta hissa kshdi.
XVIII asrning ohiri XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda uch davlat -Qqon va Hiva honligi hamda Buhoro amirliklari paydo bldi. ular davrida ilm-fan, adabiyot va canatni rivojlantirgni bazi mutafakkirlar yetishdi. Qqon honligi hududida yashab ijod etgan shoiralar Nodira (1792-1843). Uvaysiy (1789-1850), Dilshod Barno (1800-1906) va boshkalar ijtimoiy falsafiy fikr rivojiga munosib hissa kushdilar.
Bular orasida Nodira (Mohlaroyim) alohida rinni egallaydi. SHoira n ming misradan ortiq gazallarning muallifi blib, ularda zamonasining muhim muammolarini ktarib chiqadi. Nodira mamlakatni boshkarishda faollik krsatadi. davlati tadbir va adolat asosida boshqarishnga intiladi, bu borada uch gliga kmakdosh bladi, unga homiylik qiladi SHoira ijodida iison va uning fazilatlarini kuylash acociy rinni egallaydi: sevgi, muhabbat, qimmat, sabr-kanoat, hayo kabi insoniy kadriyatlar tahlil kilinadi. U uch ijodida dun'oviylik bilan bir katorda tasavvufnipg nakshbandiya ynalishiga asoslangai bir butunlik bilan insonning jamiyat va tabiatga munosabatini am, ilohiy muhabbat yulidaga ruhii dun'osini ham juda gzal va jonli misralarda ifodalab beradi,
Mustakillik sharofati bilan Nodira va boshka shoiralarning ijodiy merosi yana ham chukur rganila boshlandi, sheriy tplamlari chop etilib, halkning manaviy mulkiga aylantirildi.
Bu davrda Horazmda Komil Horazmiy. Ogahiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar.
Ogahiy - Muhammadrizo Erniyozbek gli 1809 yilda Qiyot qishloida tugilib, 1874 yilda vafot etgan.
SHoirning muqim asarlari "Gulshani davlat", "Riyoz ud-davla". "Jome ul voqeoti Sultoni", "Zubdat ut-tavorih", "SHohdli ikbol", "Bayozi mutafarriqai forsiy", "Firdavs ul-iqbol" va boshkalardir. Bulardan tashkari, Ogahiy Sadiy SHerozy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va Koshifiyning badiiy, tarihiy, falsafiy, ahloqiy-didaktik asarlarini zbek tiliga tarjima qilgan.
Mnpta • , , f
Ogahiy uzining "Kasidai iasihat" nomli asari va boshqalarda davlatnin boshqarish yllarini krsatadi. Hiva honi Feruzga mamlakatni odilona boshkarishning yo'1-yo'riklarini aytadi. Ogahiy zining ijtimoiy qarashlarida insonparvarlik goyalarini ilgari surdi, odamlarni yahshilik va ezgulikka, hayrli ishlar bilan shugullanishga, marifatparvarlikka davat etdi. Uning tarihiy risolalari haqqoniyligi bilan ajralib turadi. Mutafakkir Hiva honligining 1813-1873 yillar tarihini yozib koldirgan. Hozrgi vaqtda tarihimzni holisona
yaratishga intilish kuchaygan bir sharoitda, Ogahiy asarlarining ahamiyati oshib
• ' • i
bormoqai
XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston rus chorizmi tomonidan bosib olindi. tgan asrniig 60-70 yillarida halkning qarshiligiga karamay, Rusiya askarlari zravonlik. qurol ishlatish yli bilan Turkiston shahar va kishloqlarini ishol kildilar. Bundan asosiy maqsad bu lkani homash'o bazasiga aylantirish, mahalliy boyliklarni talon-taroj kilish. ularni horij mamlakatlarga sotish va z sanoatini rivojlantirshda foydalanish edi. Rus burjuaz'asi yerli amaldorlar bilan kelishib ish yuritdi. Bu esa halkning ikki tomonlama ezilshiiga olib keldi. Rus sanoatining kirib kelishi, kplab ryc aholisining Turkistonga kchib kelishi, aholini "ruslash-tirirish" siyosati -bularning hammasi YEvrora va rus madaniyatini tarqalishiga sababchi bldi. Pochta, telegraf, telefon, elektr, temir yllar kurilishi ylga kytta
6
Xulosa
Erli halklar orasida mustamlakachilikka karshi marifatchilik oyalarf tarqala boshlndi, yangi talim-tarbiya shohobchalari, yangi maktab, maorif, madaniy targibot, jadidchilik harakati rivoj topdi. Mana shunday sharoitda Turkistonda kplab marifatchilar yetishib chikdi. Marifatparvarlik mafkurasining kzga kringan vakillaridan biri Ahmad Donish (1827-1897) blib, u falsafa, falakiyot, riyoziyet, adabiyot, tarih sohasida asarlar yozgan.
U mamlakatni odilona boshkarish uchun islohot zarurlitigini ktiradi. Davlat, olimning nuktai nazaricha, halkning manfaatini himoya kilishi, hukmdor esa, bilimdon, aklli blib z atrofidagilar bilan kengashib davlatni idora kilishi lozim. Bunday fikrlar, ijtimoiy-siyosiy karashlar olimning "Navo-dirul-vakoye" va boshka risolalarida z ifodasini topgan. Olimning asarlari z tadkikotchilarini kutmokda.
XIX asrning ikkinchi yarmida ijod etgan Qorakalpok. shoiri va mutafakkiri Berdaq (1827-1900) "Omongeldi", "Halk. uchun". "Ahmoq podsho", "Ahshirok", "Blgan emas", "Ernazarbiy" kabi asarlarning muallifldir. Ushbu asarlarda mutafakkir Qorakalpok. halkining turmush tarzini, usha zamondagi Jiayotini inohirona tasvirlaydi. Berdaq asarlarida ahlok. va hulk-odob. nafosat va gzallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, tenglik. kahramonlik va mardlik, mustakilKk, hakikat uchun kurash kabi milliy va umuminsoniy kddriyatlar keng rin olgan.
Uning ijtimoiy-falsafiy va ahlokiy karashlari yoshlar ongida manaviyat va milliy mafkurani shakllantirishda muhim tarbiyaviy kuchga ega.
Marifatparvarlik harakatining yirik namoyandalaridan biri Furqatdir (1859-1909). Zokirjon Holmuhammad li Furkt Kkonda dun'oga keladi. U "Ilm liosiyati", "Akt majlisi hususida". Toshkent shahrida blgan nama bazmi
Adabiyotlar:
1. O`zbеkiston Rеspublikasining Konstitutsiyasi. T., 2003.
2. Karimov I.A. Bizning maqsadimiz - jamiyatni dеmokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etishdir. T., 2005.
3. Karimov I.A. Vatanimiz tinchligi va havfsizligi o‘z kuch qudratimizga va halqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog’liq. T., 2004.
4. Karimov I.A. O`zbеkistonda dеmokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantarishning asosiy yo`nalishlari. T., 2002.
5. Karimov I.A. Biz tanlagan yo`l-dеmokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li. T., 2003,
6. Karimov I.A. «Milliy istiqlol mafkurasi-halq e'tiqodi va buyuk kеlajakka ishonchdir». T., 2000. yoki: Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. «Fidokor» gazеtasi, 2000 y. 8-iyul.
7. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz». T., 2000, 3-9, 19-22 – bеtlar.
8. Karimov I. «O`zbеkiston XXI-asrga intilmoqda». T.,1999, 3-18- bеtlar.