Reja: Tavakkalchilik

2. Tadbirkorlikda tavakkalchilik va uning turlari
Bozor iqtisodiyotining tub belgilaridan biri tadbirkorlik erkinligidir. Tadbirkorlik erkinligi muomala doirasida cheklanmagan har qanday fuqaro yoki ularning uyushmasi, guruhi qonun yo‘li bilan ma’n qilinmagan har qanday sohada istalgan iqtisodiy unumli faoliyat turini, uni yuritish usulini tanlash va shug‘ullanish erkinligini anglatadi. Demak, erkin tadbirkorlik turli-tuman tanlashlar erkinligini bildiradi. Ammo bu tanlashlar niqoyatda murakkab bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyat va mag‘lubiyatlari ularga bog‘liqdir.
Tadbirkorlik bu tavakkalchilik demakdir. Ammo chuqur, har tomonlama o‘ylab, imkoniyat darajalarida qilingan tavakkalchilik muvaffaqiyat keltiradi. Aksincha, tasodifiy, oqibati hisobga olinmay qilingan iqtisodiy tavakkalchilik inqirozga olib kelishi hammaga ayon.
Har qanday tadbirkor dastavval faoliyatini, ya’ni xo‘jalik yuritish sohasining payti va vaqtini aniqlab olishi lozim. Ish boshlashdan avval respublika, viloyat, shahar va tumanda tadbirkorlik faoliyatlari uchun sharoit va bu faoliyatni boshlashning asosiy shartlari bilan tanishib olishlari darkor. So‘ngra turli tarmoq, soha va hudud (tuman, viloyat) da tadbirkorlik faoliyatini yoritish, pul qo‘yish sharoitlari va imkoniyatlari o‘rganiladi. Bunda tarmoq va hududlardagi tadbirkorlikning rivojlanish darajasi, undagi soliq va kredit stavkalari, imtiyozlari o‘rganiladi. Faoliyat ko‘rsatmoqchi bo‘lgan sohaga va hududga kirib borishga to‘sqinlik qiladigan turli cheklanishlar to‘siqlarni aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, faoliyat uchun zarur bo‘lgan xom ashyo va materiallarni topish, sotish qiyinchiliklari va imkoniyatlarini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Umuman dastlabki bosqichda tadbirkor o‘zi faoliyat ko‘rsatmoqchi bo‘lgan sohasi hududidagi tadbirkorlikning sharoitlarini o‘rganishi lozim. Buning uchun ma’lumot va axborotlarni tadbirkorlik to‘g‘risidagi qonun, huqumat qarorlari, me’yoriy hujjatlardan, statistik nashrlardan, iqtisodiy jurnal va gazetalardan olish mumkin. Kerakli ma’lumotlarni iqtisodchi, ekspert mutaxassislaridan, konsalting firmalaridan ham olish mumkin.
Xo‘jalik yuritish sohasi tanlangandan so‘ng, tadbirkor bozordagi o‘z o‘rnini topishi va o‘zi uchun bozor muhitini tanlashi — lozim bo‘ladi. Bu bosqichda biron bir tovar yoki xizmat bozori tanlanadi. Ushbu tanlov faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa .tadbirkorlar tajribasini o‘rganish, o‘z hissiyotiga ishonch yoki chuqur tahlil asosida amalga oshiriladi.
Bozorni tahlil qilish uchun marketolog mutaxassislarga, kon-salting firmalarga murojaat qilish mumkin. Agar bo‘lgusi tadbirkorning mablaqi yetarli darajada ko‘p bo‘lmasa, bozorni o‘zi tahlil qilishi mumkin.
Bozorni tahlil qilishda tadbirkor ishlab chiqarishi mo‘ljallangan tovar yoki xizmatni iste’mol qiluvchilarni o‘rganishdan boshlaydi. Ushbu bosqichda iste’molchilarning mikdori, ularning didi, istaklari aniqlanadi. Bu ishni bo‘lqusi iste’molchilar bilan suhbatlashish, ularga tovar namunasini ko‘rsatish orqali amalga oshirish mumin.
Iste’molchilarni aniqlagach, ular uchun tovar ishlab chiqaradigan raqobatchilarni o‘rganish, ularning imkoniyatlarini tahlil qilish lozim. Bunda raqobatchilarning imkoniyatlari bilan tadbirkor o‘z imkoniyatini taqqoslashi o‘zining raqobatchidan usgunligi yoki kamchiliklarini baholaydi. Agar shu sohada va shu bozorda tadbirkor raqobatchilariga qaraganda ustunliklarga ega ekanligiga ishonch hosil qilsagina o‘z faoliyatini boshlashi kerak. Aksincha bo‘lsa, boshqa xo‘jalik sohasini va tovar (xizmat) bozorini tanlashi lozim bo‘ladi.
Bozorda doimiy o‘rinni aniqlash uchun tadbirkor o‘z tovarining hayotiy muhimligini, unga talabning chegarasini belgilab olishi kerak. Ushbu chegarani aniqlash, tovar ishlab chiqarish texnologiyasini yangilash, tanlangan soha va bozordan turib tark etish vaqtini his qilish ahamiyatlidir. Yuqorida aytilgan tanlashda tadbirkor o‘z malakasini kitoblar, jurnallar o‘qib borishi, maxsus kurslarda; o‘qish, o‘zgalarning tajribalarini o‘rganish orqali ro‘yobga chiqaradi.
Boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida, odatda, tavakkalchilik har doim qoralanib keldi. Bozor munosabatlarini shakllanishida esa tavakkalchilik — tadbirkorlikning hal qiluvchi, eng muhim elementi sifatida namoyon bo‘ladi. Zarur paytda tavakkal ish ko‘rgan tadbirkor ko‘p hollarda muvaffaqiyat qozonadi.
Tavakkalchilik deganda «baxtli tasodifga» ishonish, umid qilish tushuniladi. Bu tushunchani boshqacha ifodalash ham mumkin. Tavakkalchilikka xos xususiyatda — noaniqlik, kutilmaganlik, ishonch-, sizlik, taxmindan iborat.
Siyosiy va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida tavakkalchilik darajasi ortadi. Ommaviy matbuotda doimiy ravishda, tadbirkorlarning xabarsizligidan foydalangan holda bozor operatsiyalari hisobiga o‘z ahvollarini o‘nglab olish maqsadida mayda va o‘rtacha firmalar tomonidan o‘z takliflari reklama qilib boriladi. Tavakkalchilik oqibatlarini barataraf etish uchun nafaqat bilim va tajriba, balki yetarli miqdorda moliyaviy mablag‘ ham zarur bo‘ladi. Maslahatchi firmalar, ishlab chiqarish vositalari ta’minotchilari va xatto pudratchilar ham, odatda, tavakkalchilikni kompensatsiya qilish uchun cheklangan miqdorda pul resurslariga ega bo‘ladilar. Qandaydir loyihaga taaluqli yuqori darajadagi tavakkalchilik, loyihachidan uni kamaytirish yo‘llarini izlashga majbur qiladi.
Tavakkalchilikni kamaytirishni asosiy usullari quyidagilardan iborat:
- loyihani ishlab chiqilishi jarayoniga yuqori mavqeli sheriklar, konsultantlar va kompaniyalarni jalb etilishi;
- loyihadan oldin yuzaga keluvchi muammolarni chuqur ishlab chiqib hal etilish:
- bozor konyunkturasi, mazkur mahsulot yoki xizmatga talabni
rivojlanishini bashorat qila olish: — tavakkalchilikni loyiha ishtirokchilari bajaruvchilari o‘rtasida taqsimlanishi:
- sug‘urta:
- ko‘zda tutilmagan harajatlarni qoplash uchun moliya zahiralarini tashkil etish.
Tavakkalchilikni taqsimlanishi shundan iboratki, tavakkalchilik asosan, uni boshqalarga nisbatan yaxshiroq hisoblovchi va nazorat qila oluvchi, loyiha tshtirokchisi zimmasiga yuklatilishi lozim.
Loyiha ishtirokchilari .o‘rtasida tavakkalchilikni taqsimlanishi ham miqdoriy ham sifat ko‘rinishida bo‘ladi. Miqdor jihatdan tavakkalchilik taqsimlanishida konseptual modeldan foydalanishga asoslangan «daraxti» va uning tartibini belgilovchi yechilmalar tashkil qiladi.
Tavakkalchilikni sifat jihatidan taqsimlanish potensiali in-vestorlar sonini ko‘paytirish yoki kamaytirishga yo‘naltirilgan qator qarorlar qabul qilishni ko‘zda tutib, ishtirokchilar tavakkalchilikni investorlar zimmasiga yuklanishini hohlaydilar. Lekin bu loyihachilar uchun tajribali investorlarni jalb etilishida qiyinchiliklar tug‘diradi. Muzokara qatnashchilari o‘z zimmalariga tavakkalchilik hissasini olinishi borasida masalalarni hal etilishida iloji boricha bilimdonlikni namoyon etishlari talab qilinadi.
Tavakkalchilik quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy (kredit), investitsion va bozor tavakkalchiliklari.
Ishlab chiqarish tavakkalchiligi ishlab chiqarish va mahsulot sotish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish), turli ko‘rinishdagi ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq.
Tijorat tavakkalchiligi tadbirkor tomonidan, sotib olingan tovarni sotish ko‘rsatilgan xizmat jarayonida vujudga keladi. Tijorat bitimida sotib olinayotgan ishlab chiqarish vositalari narxini foydasiz o‘zgarishi (ortishi), mahsulot sotilishida narxning pasayishi, muomala jarayonida tovarni yo‘qotilishi, muomala xarajatlarini ortishi kabi omillar hisobga olinishi darkor.
Moliyaviy tavakkalchilik moliyaviy tadbirkorlikni yoki moliyaviy (pul) bitimlarini amalga oshirilishida yuzaga keladi. Moliyaviy tavakkalchilikka tadbirkorlikning boshqa turlari uchun xos bo‘lgan bitim ishtirokchilarining biri tomonidan to‘lov qobiliyatining yo‘qligi, pul-valyuta operatsiyasidagi cheklanganlik va h.k. omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Investitsion tavakkalchilik sabablariga xususiy yoki sotib olingan qimmatli qoqozlardan iborat investitsion — moliyaviy portfelni qadrsizlanishi kirishi mumkin.
Bozor tavakkalchiligi bozorning foiz stavkalarini, mippiy pul birligini yoki xorijiy valyuta kurslarini o‘zgarishi bilan boqliq bo‘ladi. Potensial sheriklarni loyihada ishtirok etishlarini maqsadga muvofiqligi borasida qaror qabul qilinishida tavakkalchilik tahlil qilinadi.
Tadbirkorlik faoliyatida tavakkalchilik oqibatida ko‘riladigan zarar moddiy, mehnat, moliyaviy bo‘lishi, vaqtni yo‘qotilishi, zararning turli ko‘rinishlari bo‘lishi mumkin.
Moddiy zarar — loyihada ko‘zda tutilmagan yoki natura ko‘rinishida moddiy obyektlarni (binolar, qurilmalar, uzatish materiallar, xom ashyo jamlovchi qismlar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotilishidir.
Mehnat yo‘qotishlari — tasodifiy yoki ko‘zda tutilmagan holatlar, masalan avtomat stanok o‘rniga universal stanokda ishlashga to‘g‘ri kelgan taqdirda: texnik jihatdan asoslangan vaqt me’yorlari o‘rniga tajriba statistik vaqt me’yorlari qo‘llanilganda (o‘lchov birligi, odam-soat yoki odam-kun).
Moliyaviy zarar to‘g‘ridan-to‘g‘ri pul yo‘qotish (tadbirkorlik loyihasida ko‘zda tutilmagan to‘lovlar, jarimalar, muddati o‘tgan kredit to‘lovlari, qo‘shimcha soliq, pul mablag‘larini yoki qimmat baho qog‘ozlarni yo‘qotish) bilan bog‘liqdir.
Vaqt yo‘qotilishi tadbirkorlik jarayoni loyihada ko‘zda tutilganidan sustroq kechayotganda kuzatiladi (o‘lchamlari, soat, kun, dekada, oy va h.k.)
Maxsus ko‘rinishdagi yo‘qotishlarga kishilar hayoti va sog‘lig‘iga, atrof muhitga, tadbirkor mavqeiga taxdid solinayotgan holatlar bilan bog‘liq zararlar kiritiladi.
Adabiyotlar

1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000
2.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002.