Режа: Тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш тизимини ташкил этишнинг зарурати

Хорижий тажриба! Россия Федерацияси бундан истисно. Чунки, Россия Федерациясида тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича омбудсман институти жорий этилган. Шунингдек, прокуратура органлари тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизимида мувофиқлаштирувчи идора сифатида ҳуқуқий мақоми белгилаб қўйилган.

Тадбиркорлик субъектларини махсус ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими узил–кесил шакллангунига қадар бўлган даврда, яъни 1995-1999 йилларда Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари билан бунга ҳуқуқий замин тайёрланди. Жумладан, 1995 йил 5 январдаги “Хусусий тадбиркорликда ташаббус кўрсатиш ва уни рағбатлантириш тўғрисида” ПФ-1030-сонли Фармонда давлат органларига қонунларда назарда тутилган ҳоллардан ташқари тадбиркорларни тезкор-иқтисодий ва иқтисодий тижорат фаолиятига аралашиш таъқиқланди, тадбиркорлар ва давлат мулклари тенг ҳуқуқлилигини оғишмай таъминлаш белгилаб қўйилди, томонлардан бирининг айби билан кўрилган зарарни ва бой берилган фойдани қоплаш шарти билан иқтисодий муносабатларда бошқарув органлари билан тадбиркорларни икки томонлама масъулияти принципи ўрнатилди..
Ўша даврда қабул қилинган ҳуқуқий ҳужжатларда бунда иқтисодий юритувчи субъектларни текширишни ташкил қилишни янада тартибга солиш, текширишлар сонини камайтириш, турли назорат органлари томонидан амалга ошириладиган текширишларда параллелчилик ва такрорлаш фактларини бартараф этиш, уларни корхоналар иқтисодий фаолиятига иқтисодий зарар етказувчи асоссиз аралашувига йўл қўймаслик мақсадида, шунингдек, тадбиркорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш манфаатларини кўзлаб бир йўла комплекс текширувини ўтказиш, қўшимча текшириш, муқобил текшириш ва тафтиш қилиш асослари доираси ва тартиби аниқлаштирилди, ўз мажбуриятларини тўла ва вақтида бажараётган иқтисодий юритувчи субъектлар учун режали комплекс текширув 2 йилда бир марта ўтказилиши белгиланди, назорат органлари томонидан молия-иқтисодий фаолиятини тафтиш қилиш ва ҳар қандай текширишни ўтказиш муддати 30 календарь кундан ошиб кетмаслиги белгилаб қўйилди.
Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини шаклланишида Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги “Иқтисодий юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”, 2000 йил 25 майдаги “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги (ушбу қонун 2012 йил 5 майда янги таҳрирда қабул қилинган), 2004 йил 3 декабрдаги “Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси тўғрисида”ги (янги таҳрирда 2018 йил 9 июль,) Қонунлари алоҳида ўрин эгаллайди.
Ушбу қонунлар мақсад ва вазифаларида тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими асосий предмет сифатида белгилаб қўйилмаган бўлса ҳам уларнинг моҳияти ва қатор новеллалар мазмуни ушбу тизимни шакллантириш ва уни амал қилиш механизмини таъминлаш билан узвий боғлиқ.
Тадбиркорларни ҳуқуқий ҳимоя қилишда давлат идоралари (суд, прокуратура, адлия, туманлар, вилоятлар ҳокимликлари) ва нодавлат тизимлари ( товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палаталари, фермер ва деҳқон иқтисодийлари ассоциациялари) баб-баравар фаолият кўрсатадилар.
Адлия вазирлиги ва унинг ҳудудий бошқармалари таркибида тадбиркорларни ҳимоя қилиш бўйича махсус тузилмалар мавжуд. Адлия вазирлиги ва жойлардаги унинг идоралари томонидан тадбиркорлар учун ишонч телефонлари ташкил этилган. Адлия вазирлиги тадбиркорлик ҳуқуқларига риоя қилиш бўйича қонунчиликка риоя қилиш устидан барча минтақаларда даврий комплекс текширувларни амалга оширади. Ушбу текширувлар вилоятлар ва туман ҳокимликлари, солиқ, божхона, банк, тайёрлов ва таъминот корхоналари фаолиятини қамраб олади.
Адлия вазирлиги ўз ваколати доирасида:
- бозор ислоҳотларини чуқурлаштиришнинг норматив-ҳуқуқий базасини янада такомиллаштириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш, кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектларининг, хорижий инвесторлар ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилинишини таъминлаш, бу соҳада бюрократик тўсиқ ва ғовларни яратишга йўл қўймаслик;
- шартномавий-ҳуқуқий интизомни мустаҳкамлаш, шартномаларни, энг аввало қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш соҳасида шартномаларни тузиш ва бажаришда иқтисодий юритувчи субъектларга амалий ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш бўйича комплекс чоратадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширади.
Адлия органлари текширишлар давомида тадбиркорларни қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари бузилган фактлари аниқланган ҳолларда судларга ва иқтисодий судларига тегишли даъво аризалари билан чиқадилар ва айблардан етказилган моддий ва маънавий зарарни ундириш талабини қўядилар.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июнда “Тадбиркорлик субектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-3619-сон Фармони қабул қилинди. Мазкур Фармон жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни ислоҳ қилиш ҳамда модернизациялаш, суд-ҳуқуқ тизимини янада эркинлаштириш, назорат органларининг тадбиркорлик субъектлари фаолиятига аралашувини камайтириш, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаш, тадбиркорлик фаолияти асоссиз чекланишига йўл қўймаслик, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддаси талабларига сўзсиз риоя этиш мақсадида қабул қилинган. Ушбу норматив ҳужжатда илк бор тадбиркорлик субъектларига нисбатан ҳуқуқий таъсир чораларини фақат суд орқали қўлланиш тартиби жорий этилди. 2005 йил 14 июнда Ўзбекистон Республикаси Президенти “Тадбиркорлик субектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–3619-сон Фармонларини таъкидлаш мумкин.
Мазкур Фармонида илк бор тадбиркорлик субъектларига нисбатан ҳуқуқий таъсир чораларини фақат суд орқали қўлланиш тартиби жорий этилди.
Шу билан бирга, тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизимининг қонуний асосларидан бири бўлиб 2012 йил 20 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси «Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги рухсат бериш тартибтаомиллари тўғрисида»ги Қонуннинг 5-моддасида тадбиркорлар ҳуқуқий ҳимоя қилишда қуйидаги принцилар белгилаб ўтилади:
-тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари, фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғи ҳимоя қилинишининг, жамоат хавфсизлигининг ҳамда атроф-муҳит муҳофаза қилинишининг таъминланиши;
-рақобатни чеклайдиган рухсат бериш тартиб-таомиллари белгиланишига йўл қўйилмаслиги; рухсат бериш тартибтаомилларининг ошкоралиги, очиқлиги ва тушунарлилиги;
-рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатларнинг «бир дарча» орқали берилиши;
-рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатларни бериш тартибига доир талабларнинг ягоналиги; тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг устуворлиги кабилардир.
Тадбиркорлик ҳуқуқларини ҳимоя қилишниг муҳим ўзагини 2012 йил 2 майда қабул қилинган “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонунни таъкидлаш лозим. Хусусан, ушбу Қонунда тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг устуворлиги (11-модда), тадбиркорлик фаолиятини субъектларининг кафолатлари (18-34-моддалар), тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш асослари (35-38-моддалар) белгилаб ўтилади.