Reja: So‘fi Olloyor shaxsiyatiga bir nazar

5-seminar. Mavzu: So‘fi Olloyorning ilmiy- adabiy merosi talqini.
Reja:
1. So‘fi Olloyor shaxsiyatiga bir nazar.
2. So‘fi Olloyorning asarlari talqini.
Tayanch so‘z va iboralar: Kattaqo‘rg‘on, Ming urug‘i, Shaxlar maktabi, Buxoro, Jo‘ybor, to‘ra, Maslak ul muttaqin, Sabot ul ojizin,Murod ul orifin, Favz un najot, Mahzan un mutein,Ural, Volga, Yoyiq, Itil, Hojitarxon, va h. k.
So‘fi Olloyor (1644, Kattaqo‘rg‘on bekligi Minglar qishlog‘i — 1724, Denov) — tariqat arbobi va mutasavvuf shoir. Shayxlar maktabi va Buxorodagi jo‘ybor shayxlari dargohida ta’lim olgan. O‘z davrining barcha asosiy ilmlarini egallagan, arab va fors tillarini o‘rgangan. Buxoro xoni Abdulazizxon tomonidan boj mahkamasiga to‘ra etib tayinlangan. Darveshona fe’l, shoirona ko‘ngil sohibi bo‘lgan So‘fi Olloyor bu lavozimdan tezda iste’fo berib, o‘z davrining mashhur shayxi Navro‘zga shogird tushgan, tarikat talablarini bajarib, shayxlik martabasiga ko‘tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo‘lib yetishgan.
Turkiy va forsiy tillarida ijod qilgan So‘fi Olloyor ijodining asosiy yo‘nalishi islom ma’rifatini keng xalq orasiga yoyish va tasavvufning insoniy kamolot bilan bog‘liq g‘oyalarini targ‘ibtashviq qilishdan iborat. U «Maslak ul-muttaqin» («Taqvodorlar maslagi»), «Murod ul-orifin» («Oriflar murodi»), «Mahzan ul-mute’in» («Itoatkorlar xazinasi») asarlarini forsiy, «Sabot ul-ojizin» («Ojizlar saboti»), «Favz un-najot» («Najot tantanasi») masnaviylarini turkiy tilda yaratgan. Forsiy va turkiyda bitilgan boshqa she’rlari ham mavjud. «Mevalar munozarasi» nomli manzuma xam unga nisbat beriladi.
So‘fi Olloyorning shoh asari «Maslak ul-muttaqin» bo‘lib, 12 ming bayt, 135 ta katta-kichik bobdan iborat. Ilohiy ma’rifatning badiiy talqiniga bag‘ishlangan bu asar el orasida shuhrat tutganidan so‘ng do‘stu yaqinlari undan turkiy tilda ham shunday bir kitob yozishni iltimos qiladilar. Bunga javoban u «Maslak ul-muttaqin»ni birmuncha qisqartirib, o‘zbek tilida nazmda bitgan va unga «Sabot ul-ojizin» deb nom bergan. O‘zbek falsafiy didaktik adabiyotining yetuk namunasi bo‘lmish ushbu asarda tasavvuf ta’limotining ma’naviy-axloqiy masalalarini keng yoritish bilan u turkiy tasavvuf adabiyoti rivojiga katga hissa qo‘shgan.
Asarlarida islom ahkomlari, tariqat talablari, insoniy komillik shartlarini birma-bir ta’riflab bergan. Axloqiy-ta’limiy ahamiyati jihatidan, xususan, «Maslak ul-muttaqin» va «Sabot ul-ojizin» asarlari maktab va madrasalarda asosiy darsliklar qatorida o‘qitilib kelgan. Uning diniy-tasavvufiy ruhdagi pandu hikmatga yo‘g‘rilgan asarlari nafaqat Turkiston, balki Qashqardan tortib Etel (Volga), Yoyiq (Ural) daryolari vohalari, Hojitarxon (Astraxan), Bulg‘or, Orenburg va boshqa mintaqalarda yashovchi xalqlar orasida ham keng tarqalgan. Ular ko‘p nusxalarda ko‘chirilgan. 19-asrning oxirlariga kelib esa Toshkent, Qozon, Boku, Istanbul va boshqa shaharlarda toshbosma yo‘li bilan bir necha marta bosilib chiqqan.
So‘fi Olloyor asarlari ko‘plab xorijiy tillarga tarjima qilingan, ularga bag‘ishlab sharhlar yozilgan, lug‘atlar tuzilib, u qo‘llagan tasavvufiy istiloh-timsollar keng sharhlangan.
Turkiy va forsiy tillarida ijod qilgan So‘fi Olloyor ijodining asosiy yo‘nalishi islom ma’rifatini keng xalq orasiga yoyish va tasavvufning insoniy kamolot bilan bog‘liq g‘oyalarini targ‘ibtashviq qilishdan iborat. U «Maslak ul-muttaqin» («Taqvodorlar maslagi»), «Murod ul-orifin» («Oriflar murodi»), «Mahzan ul-mute’in» («Itoatkorlar xazinasi») asarlarini forsiy, «Sabot ul-ojizin» («Ojizlar saboti»), «Favz un-najot» («Najot tantanasi») masnaviylarini turkiy tilda yaratgan. Forsiy va turkiyda bitilgan boshqa she’rlari ham mavjud. «Mevalar munozarasi» nomli manzuma xam unga nisbat beriladi.
So‘fi Olloyorning shoh asari «Maslak ul-muttaqin» bo‘lib, 12 ming bayt, 135 ta katta-kichik bobdan iborat. Ilohiy ma’rifatning badiiy talqiniga bag‘ishlangan bu asar el orasida shuhrat tutganidan so‘ng do‘stu yaqinlari undan turkiy tilda ham shunday bir kitob yozishni iltimos qiladilar. Bunga javoban u «Maslak ul-muttaqin»ni birmuncha qisqartirib, o‘zbek tilida nazmda bitgan va unga «Sabot ul-ojizin» deb nom bergan. O‘zbek falsafiy didaktik adabiyotining yetuk namunasi bo‘lmish ushbu asarda tasavvuf ta’limotining ma’naviy-axloqiy masalalarini keng yoritish bilan u turkiy tasavvuf adabiyoti rivojiga katga hissa qo‘shgan.
Asarlarida islom ahkomlari, tariqat talablari, insoniy komillik shartlarini birma-bir ta’riflab bergan. Axloqiy-ta’limiy ahamiyati jihatidan, xususan, «Maslak ul-muttaqin» va «Sabot ul-ojizin» asarlari maktab va madrasalarda asosiy darsliklar qatorida o‘qitilib kelgan. Uning diniy-tasavvufiy ruhdagi pandu hikmatga yo‘g‘rilgan asarlari nafaqat Turkiston, balki Qashqardan tortib Etel (Volga), Yoyiq (Ural) daryolari vohalari, Hojitarxon (Astraxan), Bulg‘or, Orenburg va boshqa mintaqalarda yashovchi xalqlar orasida ham keng tarqalgan. Ular ko‘p nusxalarda ko‘chirilgan. 19-asrning oxirlariga kelib esa Toshkent, Qozon, Boku, Istanbul va boshqa shaharlarda toshbosma yo‘li bilan bir necha marta bosilib chiqqan.
So‘fi Olloyor asarlari ko‘plab xorijiy tillarga tarjima qilingan, ularga bag‘ishlab sharhlar yozilgan, lug‘atlar tuzilib, u qo‘llagan tasavvufiy istiloh-timsollar keng sharhlangan.

Ergash Ochilov

* * *

Dil - g'amin, xotir - xazin, tole' - qaro, peshona - sho'r,

Qo'l - qurug', matlab - uzoq, dushman - yaqin, jonona - dur*.

Yor - tolib, ishqi - g'olib, xasb - mone', sabr - oz,

Dahr - purkulfat, jafo - ko'b, lutf - kam, rahmat - vo'fur.

Zod - aqal, sensiz - kasal, hajmi havo - tavli amal,

Yuz - taaluq, ming - ilal, g'am - benihoyat, g'ussa - zo'r.

Ich - tugun, holat - zabun, hosil - havas, savdo - jabun,

Yo'l uzun, a'do - fuzun, etmak - gumon, ketmak - zarur.

Umr - gustu pesha sust,xavf - Hotam, g'am - no'xust,

El - kuchuk, yuk - nodurust, vodiy - xatar, az man futur.

Fe'l - chab, g'aflat - ajab, g'ussa - maishat, g'am - tarab,

Til - suchuk, sar - munqalib, zohir - vara', botin - fujur.

Chashm - tar, ruxsora - zar, xuni jigar - ohi sahar,

Kosh, bul fan birla, Olloyor muztar bo'lsa ko'r.

* * *

Jon agar hamsuhbati tandur, jahonda g'am yema,
Bul aziz mehmon borinda g'ussai olam yema.

Bir qarishlik yo'lga kirsang, qo'yma beyo'ldosh qadam,

Bir maviz ollingda hozir bo'lsa, behamdam yema,

Ikki kunlik lazzati dunyoyi bepoyon uchun

Fikr etib g'am tu'masini, ey bani Odam, yema,

Tangdast o'ldum deb, Olloyor, ko'b fikr etmag'il,

Yuz nadomat birla olamdin ketarsan, g'am yema.

* * *

Ey, xush ul umreki, o'tsa bir necha shaydo bilan,
Tanlari xalq ichra bo'lsa, dillari mavlo bilan.

Bag'ri biyron, ko'zlari giryon yoronlarni qo'yub,

Hayf o'shal umreki, o'tsa biznidek rasvo bilan.

Jon fidoyi ul birodarkim, bu dunyo mulkidin

Ko'rmasa bir pul yuzini, o'tsa istig'no bilan.

Ajdaho birlan to'qush qilg'on kishini er demang,

Er o'shal erdurki, tursa bandalik tamg'o bilan.

Toki, Olloyor, istarsan tiriklik izzatin,

Qoch o'shal tandinki, fikri bo'lmasa tanglo bilan.

* * *

Hojatim uldur, xudoyo, po ishim bosh aylasang,
Munda tavfiq, onda imonimni yo'ldosh aylasang.

Ilkima bersang asoyi himmat, og'zima sano,

Ko'ngluma ishq otashin solsang, ko'zum yosh aylasang.

Bor umidim: gardi isyonimni yuvg'ay obi afv,

Varna yo'qdur chorasi qora tosh aylasang.

Chehrai jurmimni yopg'il pardai ismat bilan,

Onda mushkuldur gunohim xalq aro fosh aylasang.

Garchi Olloyor erur noqobilu nomustaqim,

Lutf etib bir murshidi komilg'a yo'ldosh aylasang.

* * *

Teshti ko'ksum, ezdi bag'rim dog'i hijronim mani,
Bu olamda muncha g'amda chiqmagan jonim mani.

Dilda sabrim, yuzda sharmim, boshda hushim qolmadi,

Ko'zda yoshim, rangda qonim, tanda darmonim mani.

Dardga to'lsam, g'amda so'lsam, telba bo'lsam ishqida,

Hasratida mundog' o'lsam, yo'qdur armonim mani.

Holatim bad, hasratim behad, fig'onim be'adad,

Qil madad mandek yiqilg'on qulga sultonim mani.

G'ussai dil, qissai mushkulg'a qoldim oyu yil,

Obu gil ichra xijil qolg'on tanu jonim mani.

Aytur Olloyor yig'lab zori haf laylu nahor,

Tiyri ishqi yor to'ksa koshki qonim mani.

MUNOJOT

Xoliqo!
Qoyilman o'z nuqsonima,
Ko'b jafo qildim o'zumni jonima.
Zoti pokingdan inoyat bo'lmasa,
Hech ishonchim yo'q amal qilg'onima.

Xoliqo!
Qildim faoli kundani,

Qilmog'il rasvo mani - sharmandani.
Sen agar rahmat niqobin yopmasang
Aybi ko'b,nuqsoni ko'bdur bandani.

Xoliqo!
To'ktum ibodat tosini,

San tuzarsan bandani kam-ko'sini.
Qo'llaring bulg'onsa isyon loyig'a
Oqizursan mag'firat daryosini.