Qadimgi Misr fir’avnlari qayerlarni bosib olganlar?
Misr hunarmandlarining qancha kasb-kori bo`lgan?
Mavzu: Piramidalar va dahmalar. Misr madaniyati
Reja:
Piramidalarning qurilish sababi
Qadimgi Misr yozuvi
Qadimgi Misrda dunyoviy bilimlarning rivojlanishi
Qadimgi va O`rta podsholik davrida misrliklar barpo etgAn ulkan piramidalar fir’avnlar dafn etiladigan joy –maqbaralar bo`lgan. Eng mashhur piramidalar Giza shaxri atrofida uch fir’avn –Xufu, Xafra va menkaura uchun bunyod etilgan. Eng katta piramida Xufu (yunonlar uni Xeops deb atashgan) uchun miloddan avvalgi 2600-yilda qurilgan edi. Uning balandligi 147 metr. Piramida har biri 2 tonnadan og`irroq bo`lgan 2,5 million dona tosh bloklardan tashkil topgan. Toshlar shunchalik ustalik bilan joylashtirilgaki, ularning orasi 0,5 millimetrdan ham oshmaydi. Piramidalarning har birida fir’avnning jasadi solingan toshtobut –sarkogaf joylashgan.Yirik piramidalarni o`rtacha 20 yil davomida tinimsiz mehnat evaziga qurishgan. Buning og`ir mehnat ekanligi sir emas. Piramidalarni sfinkslar –tanasi arslon va boshi odamsimon bo`lgan ulkanhaykallar qo`riqlaydi. Yangipodsholik davrida boshqa piramida qurmay qo`yishdi. Eng mashhur maqbara fir’avn Tutanxamonga tegishli bo`lgan.maqbara ichida tasavvurga sig`maydigan boyliklari bilan bizgacha yetib kelgan. Dafn etilayotgan xar qanday fir’avn, albatta mumiyolangan. Odatda mumiyolash qariyb 70 kun davom etgan. Mumiyolash jarayonida jasad turli matolarga jirmab tashlangan matolar orasida omad keltiruvchi tumorlar qo`yilgan.shu taxlit ishlov berilgan inson jasadi dafn etilgan.misrliklar e’tiqodi bo`yicha xudo ko`pincha muqaddas hayvonlar qiyofasida bo`ladi deb faraz qilishgan.shuning uchun mushuk, qo`y, ho`kiz, sigir, arslom, lochin,ilon va boshqalarni muqaddas hayvonlar deb bilishgan. Qumursqalar orasida qoraqo`ng`iz alohida hurmat e’tiborga sazovor edi. Bastet degan mushuksimon xudo ham misrlaiklar e’tiqodi bo`yicha ilohiy bo`lgan. Qadimgi misrda yozuv dunyo miqyosida birinchilarda rivojlangan. Avvaliga har bir so`z bir surat ko`rinishida bo`lgan. Yozuvdan qarg`ishlar va diniy marosimlarni yozib borishda foydalanilgan. Shuning uchun ham uni “muqaddas” yoki “xudolar kalomi” deb nomlashgan. Yozuvlar maqbara devorlariga va xudolar haykallariga o`yib yozilgan. Qadimgi yunonlar ularni “iyerogliflar” deyishgan (“toshga chekilgan muqaddas bitiklar” ma’nosini anglatadi). Misrliklar alifbosi 700 iyeroglifdan iborat bo`lgan. Iyeroliflarni qamish qilqalam bilan papirusga , ya’ni papirus poyasidan ishlangan qog`ozga yozishgan. Husnixat san’atini egallagan kishilar yuksak saviyadagi ma’lumotli va savonxon kishilar sanalgan. Ular katta imtiyozlarga ega bo`lib, yuksak hurmatga sazovor bo`lganlar. Taniqli fransuz olimi Jak –Faransua Shampolyon olamshumul ahamiyatga molik kashfiyot qildi: misr matnilari o`qish kalitini topdi. Bu kashfiyotga Qohira shaxridan uncha uzoq bo`lmagan Rozett shaxri yaqinidagi bir toshga chekilganqadimgi misr va yunon tillaridagi bir xil ma’nodagi bitik sababchi bo`ldi.bugungi kunda Rozett bitiktoshi Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Misrliklarning nazariy bilimlarining amaliy faoliyati bilan bog`liq edi. Ziroatchilar qachon urug`likni yerga qadashlari, qachon hosilni yig`ib olishlari kerakligini bilishlari zarur edi. Bu muddatlarni misrliklar yulduzlarga qarab bilib olishganlar. Shu tariqa asronomiya, ya’ni yulduzlar, haqidagi fan dunyoda keldi. Yulduzlarni kuzata turib misrliklar yil davomiyligini 365 kun etib aniq –raso belgilashdi. Birinchi bo`lib taqvim tuzishdi. 365 kunni esa 30 kundan 12 oyga taqsimlab, qolgan 5 kunni bayram sanab, hisobga kiritishmagan. Misrliklar tomonidan tuzilgan osnomda yulduzlar joylashuvi xaritasi xozirga qadar saqlangan. Anhorlar qaziyotganda yer maydonini hajmini o`lchash juda zarur bo`lgan bu esa geometriya fanini ravnaq topishiga katta ta’sir ko`rsatgan. Qolaversa kasrlar, maxrjlar va hisob-kitob ishlarini, ham bilishgan. Matematika fani ham ana shu asosda taraqqiy etdi. Misrliklar tarixga oid ma’lumotlarni ibodatxona devorlariga papiruga bitganlar. Turin papirusi bizgacha yetib kelgan (qattiq shikastlangan holda), unda podsholar sulolasi xronologiyasi izchillikda keltirilgan. Megiddo shaxridagi ibodatxona devorida podsho Tutmos III ning yurishlari kitoblari saqlanib qolingan. Misr tarixiga oid ko`plab manbalar bizgacha Gerodotning “Tarix ” asari orqali yetib kelgan. Misrda asosiy o`lchov birlik “tirsak” bo`lib, u tirsakdan barmoqlar uchigacha bo`lgan. Qo`llar uzunligi turlicha bo`lgani sababli “podsho tirsagi” degan yagona o`lchov joriy etilgan. U 52,5 santimetrga teng bo`lgan. “Podsho tirsagi” butun mamlakat uchun andazaga aylangan. Qisqasi 28 ta barmoq yoki 7 ta kaft bit tirsakni tashkil etgan. Misrda vaqt suv soatlari bilan o`lchangan. U 24 ta bo`lmaga o`xshash maxsus idish bo`lgan. Bir bo`lmadan ikkinchisiga oqib o`tadigan suv hajmi bir soat deb olingan. Misrliklarning ko`plab kahfiyotlari hozir ham foydalanilib kelinmoqda: taqvimlar, bir necha osmon burjlari nomi va hokazo. Lekin asosiy yumush matn yozish va o`qish bo`lgan xattotlar mehnati tufayli misrliklarning badiiy asarlari bizgacha yetib kelgan. Masalan: “haqiqat va qing`irlik haqida ertak”, “og` -inilar” degan ertaklar va ko`plab qissalar bizgacha yetib kelgan. “Og`a –inilar” degan ertakda aka –uka dehqonlar turmush tarzi va zolim fir’avn timsoli yoritilgan.
