Rеjа Qadimgi slavyanlarda vaqtni hisoblash

6-mаvzu. Rus kalendari qadimgi, o‘rta asrlar, yangi va eng yangi davrda
Rеjа

1. 
   Qadimgi slavyanlarda vaqtni hisoblash
   
2. 
   Rusning o‘rta asrlar va yangi davr kalendarlari
   
3. 
   Rossiyada Grigorian kalendarining qabul qilinishi
   

1. Qadimgi slavyanlarda vaqtni hisoblash
Славянлар бошқа қадимги халқлар сингари ўз йил ҳисобларига эга бўлишган. Лекин уларнинг энг қадимги календари айнан қандай бўлганлиги ҳозирча номаълум. Фақат шуни айтиш мумкинки, даставвал вақт фасллар бўйича ҳисобланган. Сал кейинроқ эса ой фазасининг ўзгариши асос қилиб олинган, 12 ойдан ташкил топган календардан фойдаланишган. X асрга келиб, яъни христианликни қабул қилгандан сўнг Русьда ҳам ой-қуёш календари муомалага киради. Бу календарь Византиядан қабул қилинган бўлиб, ундаги хатоликларни тўғрилаш учун ҳар 19 йилда 7 маротаба 13-ой қўшиб турилган.
Қадимги тарихий манбаларида келтирилишича, руснинг бу календарида ой номлари соф славнча бўлиб, табиат ходисалари ва иқлим билан чамбар-час боғлиқ бўлган. Чунки ой номлари славянларнинг турли қабилаларида турлича номланган. Масалан, январь – бир қабилада сечень (ўрмон кесиш вақти), яна бирида просинец (мовий осмоннинг янада мусаффо бўлган даври), бошқа бирида эса студень (совуқ); феврал – сечень, чнежен ёки лютен (қаттиқ совуқ); март – брезозоль (оққайин гуллаган, ундан шарбат олинган ёки кўмир олиш учун ёқила бошланган пайт), сухий (айрим жойларда ер қурий бошлаган вақт), соковик (оққайиндан шарбат олинган вақт); апрель – цветень (дарахтларнинг гуллаш даври), березень (оққайиннинг гуллаган даври), дубен, квитень ва ҳ. Май – травен (амйсалар чиққан пайт), летень, цветень; июнь – червень (гилос қизарган вақт), изок (чигирткалар сайлаган вақт), млечень; июль – липец (жўканинг гуллаши), червень, серпень (ўрим вақти); август – серпень, жнивень, зарев (кунниг совуши ёки шимол ёғдусининг кўриниши); сентябрь – вересень (арчагул гуллаган пайт) руен (қадимги славянларда сариқ шарбат олинган дарахт); октябрь – пад; ноябрь – грудень (йўлга чуқур арава изининг тушиши); декабрь – студень, грудень, просинец. Булар турли славян халқларида иқлимнинг турлича бўлганлиги ҳамда бир хил хўжалик ишларининг турли даврда бажарилганлигини кўрсатади. Янги йил 1 мартдан бошланиб, шу вақтдан қишлоқ хўжалиги ишларига ҳам киришилган.
Қадимги Русда хронология фанининг тараққий этиши, бу борадаги илмий тадқиқотлар ва асарларнинг яратилишига ҳам сабаб бўлган. Чунончи, славян халқлари календари борасидаги илк илмий изланишларни Новгороддаги Антоний монастири диакони Кирик (1110-?) олиб борган. У қадимги Рус йил ҳисобини чуқур ўрганиб, 1136 йилда “Учение имже ведатичеловеку числа всех лет” ҳамда “Наставление, как человеку познать счисление лет” асарларини яратади. Бу асарлар рус вақт ҳисоби оралиқлари, кабиса йили, пасхани ҳисоблаб чиқариш, ой календари ва бошқа саволлар ҳақида маълумот берувчи илк манбалардир. Шунингдек, Кирикнинг асарларида “дунё пайдо бўлгандан” то ёзув пайдо бўлгунгача бўлган йил, ойлар, ҳафталар ва кунлар миқдорини аниқлаш борасидаги масалалар кўриб чиқилиб, илк бора эпакта (жорий йилнинг 1 январидан кейинги йил 1 январигача бўлган даврда Ойнинг ўсиши), индикт (15 йиллик давр), “қуёш айланаси” (28 йиллик давр), “Ой айланаси” (19 йиллик цикл) ва “буюк индикт” (532 йиллик цикл) ҳақида маълумот берилган.