Reja: Pedagogika fani, uning maqsadi

Qobiliyat va uning rivojlanishi. Qobiliyatlar odamning shunday psixologiya xususiyatlardirki, bilim, ko‘nikma, malaka oshirish shu xususiyatlarga bog‘liq bo‘ladi, lekin bu xususiyatlarining o‘zi bu bilim va ko‘nikmalarga taalluqli bo‘lmaydi.
Malaka, ko‘nikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlar qandaydir imkoniyat tarzida bo‘ladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo‘lib, biror bir ishdagi mahorat darajasi haqiqatdir. Bolada namoyon bo‘ladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi bo‘lishi uchun imkoniyatlar, unga maxsus taʼlim berilishi qatʼiylik, salomatligining yaxshi bo‘lishi, musiqa asbobi notalar va boshqa ko‘pgina sharoitlar bo‘lishi kerak. Bo‘larsiz qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq so‘nib ketishi mumkin.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‘ladi, shundan ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan faoliyatlardagina namoyon bo‘ladi. O‘quvchida hali zaruriy ko‘nikma va malakalar tizimi hamda mustahkam bilimlar tarkib topish uslublari yo‘qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib ko‘rilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo‘q deb xulosa chig‘arish pedagogning jiddiy psixologik xatosi bo‘ladi.
Masalan, Albert Eynshteyn urta maktabda uncha yaxshi ug‘imaydigan o‘quvchi hisoblangan va uning kelajakda genial bo‘lishidan xech narsa dalolat bermas edi.
Qobiliyatlar bilim va malakalarning o‘zida ko‘rinmaydi, balki ularni egallash tizimida namoyon bo‘ladiki, yaʼni boshqacha qilib aytganda, mazkur faoliyat uchun muhim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayoni turli sharoitlarda qanchalik tez chuqur, yengil na mustahkam amalga oshirilishida namoyon bo‘ladi.
Qobiliyatlar indivilual psixologik xususiyatlar bo‘lishi bilan aql sifatlari, xotira xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qo‘yish ham mumkin emas. Agar ana shu sifatlarning birortasi yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talablar taʼsiri bilan tarkib topsa, unday paytlar bu shaxsning mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashga asos bo‘ladi.
1. Tabiiy qobiliyatlar – odamlar va hayvonlar uchun xos bo‘lib, idrok qilish, xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bo‘lish jarayoni tashkil etadi. Odamdagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi bu qobiliyatlar bir-birilan farq qiladi.
2. Maxsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy-tarixiy tabiatga ega bo‘lib, ijtimoiy muhitdagi hayot va taraqqiyotni taʼminlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar o‘z navbatida umumiy va xususiy qobiliyatlarga bo‘linadi. Umumiy qobiliyatlar insonning turli faoliyatlari muvaffaqiyatini taʼminlovchi aqliy qobiliyatlar, xotira va nutqning rivojlanganligi, qo‘l harakatlarining aniqligi va boshqa xususiyatlardan iborat. Xususiy qobiliyatlar alohida olingan bir faoliyatning muvaffaqiyatini taʼminlaydi. Bu qobiliyatlar alohida muloqotning bo‘linishini taqozo etadi. Masalan, matematika, texnika, badiiy ijodiy sportga bo‘lgan qobiliyatlar shular jumlasidandir.
Nazariy va amaliy qobiliyatlar ham inson qobiliyatlaridan bo‘lib, nazariy qobiliyatlar-mavhum, mantiqiy qobiliyatlar esa aniq amaliy harakatlarga moyillikda namoyon bo‘ladi.
O‘quv qobiliyatlari bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish shaxs sifatlarining shakllanishi, nechog‘lik taʼsirlar samaradorligining ortishida ijobiy rol uynaydi.
Ijodiy qobiliyatlar moddiy va maʼnvaiy madaniyat asarlari yaratish yangi g‘oya, kashfiyot va yangiliklar yechishda namoyon bo‘ladi.
Muloqotga qobiliyat shaxsning boshqa kishilar bilan bo‘ladigan o‘zaro jarayonida muhim ahamiyatga ega.