Reja: Panarthropoda katta tipi umumiy tavsifi. Onixoforalar (Onychophora) tipi umumiy tavsifi. Imillab yuruvchilar (Tardigrada) tipi umumiy tavsifi. Bo‘g‘imoyoqlilar (Arthropoda) tip umumiy belgilari

Bo‘g‘im oyoqlilarda tana uch qismdan iborat:

1. 
   Bosh.
   
2. 
   Tana.
   
3. 
   Qorincha (abdomen)
   

Bundan tashqari bularda – yaxshi rivojlangan harakat organlari oyoqlarning paydo bo‘lishi, ularda sezuv organlarining g‘oyat kuchli darajada rivojlanishi xarakterlidir. Markaziy nerv sistemasi, боsh миya va qorin nerv zanjirini murakkablanishi va taraqqiy etishini muvofiqlashtirgan.
Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i o‘zgargan. Bu tana bo‘shlig‘i (ko‘pchilik zoologlarning fikricha birlamchi va ikkilamchi tana bo‘shlig‘ining qo‘shilishidan) hosil bo‘lgan. Shuning uchun ham ortidan ularda qon aylanish sistemasi (qon tomirlari to‘la tutashgan emas).
Dastlabki suvda yashovchi bo‘g‘im oyoqlilarda halqalilarning nafas olish organi-paronodiya o‘simtalarining rivojlanishi natijasida rivojlangan jabralar bo‘lib, bir qanchalarida havodan nafas olishga moslashgan varaqchalar (o‘pka) yoki naychalar sistemasi (traxeya) taraqqiy etgan.
Bo‘g‘im oyoqlilarning hamma avlodlari jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Bularning hamma avlodlarida embrion taraqqiyoti lichinkalik davrini o‘taydi. Juda ko‘p hodisalarda lichinka to‘la o‘zgarishli “метаморфоз” orqali rivojlanadi.
Trilobitsimonlar (Trilobitomorpha) kenja tipi xilma-xilligi va filogeniyasi.
Trilobitomorpha
Kembriy davrida paydo bo’lgan. Dastlabki dengiz qazilma bo’g’imoyoqlilari bo’lib, ko’pgina xozirgi umurtqasizlarni kelib chiqishi bilan ham bog’liq. Trilobitlar monofilitik takson bo’lib, ulardagi ekzoskelet, segmentar juft parapodiyalar, murakkab ko’zlar ularni dastlabki bo’g’imoyoqlilar ekanligidan dalolat beradi. Trilobitlar 540 mln. yil oldin kembriy davri oxirlaridan boshlab, to’liq paleozoy erasida yashagan va keyinchalik butunlay 260 mln yil oldin qirilib ketgan. Trilobitlarning kattaligi 3 smdan 10 smgacha, Ayrim turlari kattaligi 70 sm gacha keladi. Qazilma qoldiqlarda tashqi belgilari bilan to’liq saqlanib qolgan. Ko’payishi haqida hech narsa ma’lum emas. Ayrim jinsli bo’lgan deb tasavvur qilinadi. Trilobitlarni 4000 dan ortiq turi qoldiqlari bugungacha saqlanib qolgan. Trilobitlar lichinkadan po’st tashlab rivojlanadi. 4 ta stadiyani bosib o’tgan (protaspis, meraspis, golaspis, torakas).
Trilobitlar tipik dengiz organizmlari bo’lib, aksariyati “epibentos” hayvonlar bo’lgan. Bentosda o’rmalab hayot kechirgan. Plankton va pellagik hayot kechiruvchi formalari ham bo’lgan.


Hulosa
Dengiz va okeanlarda, suv tubining eng chuqur zonalaridan tortib, eng yuksak cho‘qqilargacha, cho‘llar, batqoqliklar, qaynar bo‘loqlar, yer osti suvlarida ham uchraydi.Yer yuzida yashayotgan hayvonlarni 1 mln dan ortiq turi (80 %) bo’gimoyoqlilarga to’g’ri keladi. Ayrim entomologlar farazicha, birgina hasharotlarning 30 mln turi bo’lishi mumkin. Chunki hali bularning ko’pgina turlari aniqlanmagan. Artropodalar quruqlik va havo muhitini ham muvofaqqiyatli egallagan. Bo’gimoyoqlilarni barchasi billaterial – simmetriyali birlamchi og’izli hayvonlar sanaladi.
Bu tuzulma 60 mln yildan buyon o’zgarmagan (hozirgi bilan solishtirganda) Tardigidratlarni tosh qotgan shakllari ularni evolutsiyasi qanday kechgaligi haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Tardigidratlar hali onixoforalarni kelib chiqishi bo’g’imoyoqlilarni shularga o’xshash bir shoxchasiga borib qoladi. Chunki bu uchala gurux vakillarida bir xil umumiylik yani og’iz apparatining ikki nurli simmetriyali bo’lishidir.
Adabiyоtlar:
1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966.
2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966.
3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y.
4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y.