Reja: O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixining maxalliy tarixshunosligi. XIV asr va Qo‘qon xonliklarida tarixnavislikning rivoji. O‘rta Osiyo haqida rus tarixshunosligi. Foydalanilgan adabiyotlar

2.XIV asr va Qo‘qon xonliklarida tarixnavislikning rivoji.
Viloyat statistika kumitasi boshkaruvchi a’zolari tashabbusi bilan

1907. 
      yili Samarkandning eski shaxar kismida maxsus kutubxona ochildi. U SHerdor madrasasi binosida joylashgan bulib, mudiri V. L. Vyatkin edi. Kutubxona asosan chorizm olimlariga, ba’zan musulmon axoliga xizmat kursatardi. Kutubxona ulkaning endi shakllanib kelayotgan demokrat ziyolilari - jadidlar tuplanib, munozara kiladigan ma’rifat markazi edi. YAna shuni aloxida ta’kidlash lozimki, statistika kumitasi tuplagan barcha materiallar, 1908 yili taftish kilgan senator K. Palen aytganidek urtacha, taxminiy edi. Samarkand viloyati statistika kumitasi Rossiyaning boshka guberniyalaridagi er ishlari statistika kumitalariga uxshagan idora edi. Uning ba’zi ma’lumotlari anikligi va tulikligi jixatidan garbiy Ovrupo statistikasidan a’lorok edi. Birok, shuni xam aytish kerakki, bu ma’lumotlar xozirgi paytda tadkikotchilar uchun juda kimmatli va xatto, Zarafshon voxasining 1887 yildan to Oktyabr’ tuntarilishigacha bulgan davrdagi ijtimoiy-iktisodiy tarixini urganishning yagona manbai bulib kolmokda.
      

Statistika kumitasi uz faoliyatining dastlabki kunidan boshlabok Samarkandning 20 yillik, ya’ni, Rossiyaning uni bosib olgan davri tarixini yozishga urindi. Bu vazifa kisman bajarilib, materiallar matbuotga tavsiya etildi. Birok, tasodifanmi, ataylabmi, Samarkand shaxri sobik shtab boshligi (unga kulyozma tanishib chikish uchun berilgandi) uni yukotib kuydi. Keyin, kumita Samarkand tarixiy yodgorliklarini tasvirlab, shu asosda kiskacha lavxa chop etishga karor kildi. Keyingi yillarda kumita ancha kimmatli ma’lumotlar tupladi va uz vaktida kupgina atokli sharkshunoslar axamiyatini ta’kidlagan ilmiy statistika makolalarini chop etdi. 1890 yili kumita «Samarkand viloyati statistikasi uchun materiallar tuplami» ni nashr etdi. Bu tuplamda ilk bor Zarafshon voxasiging 1887-1888 yillardagi ijtimoiy-iktisodiy axvolini kursatuvchi ba’zi rakamlar berilgan edi. «Tuplam» dan, shuningdek, kishlok xujaligi, maorif, jugrofiya va ulka sugorish tarmoklari tugrisidagi ulkashunoslik ruxidagi bir kator makolalar xam urin olgandi. 1889-1912 yillarda kumita «Samarkand viloyati obzorlari» ning 23 tuplamini nashr kildi (Samarkand,1890- 1913 y.y.) Keyin «Samarkand viloyati ma’lumotnomasi», «Samarkand viloyati» manzillari- kalendarlari» ning 17-chikarilishini e’lon kildi. Bundan tashkari, kumita M. Virskiy tuzgan «Turkestanskiy kommercheskiy adres-kalendar’ v 1898 g.» ni xam chop etdi.
Bu manzil-kalendarda Samarkand, Fargona, Sirdaryo viloyatlari va Buxoro xonligining savdo-sanoat firmalari tugrisida juda kimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashkari, M. Virskiyning ba’zi asarlari Samarkand statistika kumitasi tashkil etilishidan oldin nashr kilingandi. Ularda Zarafshon vodiysi axolisining antropologiyasi (yuz tuzilishi), turmush tarzi, umuman etnografiyasi buyicha kizikarli ma’lumotlar bor edi. M. S. Andreev, M. Virskiy, I. M. Slutskiy, N. V. Pozdnyakov, N. S. Likoshin, F. Pospelov, V. L. Vyatkin va boshkalarning tarixiy-iktisodiy xarakterdagi va ba’zi axoli punktlarining madaniy turmush sharoitini yorituvchi turli matbuot organlari va tuplamdarda chop etilgan ilmiy ishlari dikkatga sazovordir.
Samarkand ulkashunoslari M. Virskiy, I. P. Petrov, V. L. Vyatkin ulkaning vakf xujjatlarini urganish buyicha bir kator makolalar e’lon kilishdi. YU. O. YAkubovskiy, N. A. Kirpichnikov, F. Pospelovlarning asarlari esa Samarkand viloyati xunarmandchiligi tarixi va axvoliga bagishlangan edi.
V. L. Vyatkinning (1859-1932 y.) inkilobgacha nashr etilgan ilmiy asarlari eng kimmatli manbalardir. V. L. Vyatkin uz xayotini, kuch-gayrati va bilimini insonlarga bagishlagan yirik rus olimi edi. Uning arxeologik maktabi xam, ustozlari xam yuk edi. U mustakil ukigan bilimdon, iktidorli ulkashunos edi. SHuning uchun xam arxeologik kazilmalarni u «fan urgatganday» emas, uzicha olib borardi. V. V. Bartold aytganidek, u «Samarkand obidalarining ajoyib bilimdoni» edi.
Vasiliy Lavrent’evich Vyatkin Samarkandga Toshkent ukituvchilar seminariyasini tugatgach kelgan edi. Uzbek, fors, tojik kabi bir necha tillarni mukammal bilgan yosh olim shaxarning tarixi, noyob kulyozmalarini, vakfnoma, xalk afsona va dostonlarini yigish va tarjima kilish bilan shugullandi. Bular unga xanuzgacha uz kimmatini yukotmagan ilmiy asarlar yozish imkonini berdi.
U tarix, iktisod, madaniyat, etnografiya bilan kizikdi. Mir Abu Toxir xoja Samarkandiyning «Samariya» sini ruschaga tarjima kildi. Sung Imom Abdulfozil Muxammad bin Abdujalil bin Abdumalik bin Xaydar as
Samarkandiyning «kandiyoyi Xurd» (Kichik kandiya) asari kulyozmasining birinchi kismini tarjima kildi. Bu kulezma Samarkandning turli mozorlari bayonini va shaxar tarixiga oid bir kator kimmatli ma’- lumotlaripi uz ichiga olgan. Keyin u «Boburnoma» ning ancha kismini, Muxammad Solixning «Risola»sini, Samarkandning bunyod etilishi va tarixiga oid afsonalarni tarjima kilib, e’lon kildi.
V. L. Vyatkin Samarkand joylashuvini xam urgandi va «Samarkand viloyati tarixiy jugrofiyasi materiallari» asarida uz tadkikotlarining natijalarini bayon etdi. Birok, yosh tadkikotchiga oson bulmadi. CHor xukumati tarixiy obidalar takdiriga befark karar edi. V. L. Vyatkinning ketma-ket noroziliklari tufayli, aytaylik, yodgorliklarni talash kamaygani, Ashratxana vayron bulishining, SHoxi Zinda binosida nakshlarning olib kuyilishining oldi olinishi kabi bir necha xollarning uzigina bu olim tugrisida ma’lum tasavvur beradi.
Samarkanddagi umri davomida V. Vyatkin Ulugbek rasadxonasini kidirdi va 1908 yili rasadxona vayronalarini topdi. Rasadxona seksanti (Vyatkin tolgan) xanuzgacha xam urta asr falakiyotshunoslari foydalangan eng kadimgi noyob asbob xisobanadi.