Plazma (yun plasma shakllangan) toi liq yoki kisman 9ionlashgan va har bir elementar ig'indi zaryadi

PLAZMA (yun. plasma — shakllangan) — toi liq yoki kisman 9ionlashgan va har bir elementar ig'indi zaryadi

nning gaz holatiga oitishi bug'lanish, qattiq jismning gaz holatigao'tishi sublimatsiya deb ataladi. Har qanday jism kuchli qiz-dirish natijasida gaz holatiga o'tadi. Agar t-ra yanada oshirilsa, issikdik energiyasi ta'sirida molekulalarning ionlarga ajralish jarayoni boshlanadi. Gazning ionlanishi turli vositalar yordamida, mas, yoritish, elektronlar yoki boshqa zarralar b-n bombardimon qilish natijasida ham sodir bo'lishi mumkin. Plazma hajm birligidagi ionlashgan atomlar sonining shu hajm birligidagi barcha atomlar soniga nis-bati

Plazmaning ionlanish darajasi a deyiladi. a ning qiymatiga qarab zaif, kuchli va to'la ionlashgan

Plazma boladi. Kosmos va Yer sharoitlarida, hoz. zamon texnikasida Plazma holatidagi modda g'oyat katta rol o'ynaydi. Gazlardan tok oitish hodisalari, ya'ni gazlardagi raz-ryadlar, yashin, uchqun, elektr yoyi kabi hodisalar Plazma bilan bog'liq. Yer atmosfe-rasining yuqori qatlami Quyosh va b. kosmik omillar ta'sirida zaif ionlashgan Plazma botlib, ular quyosh shamo-l i kurinishida Yer magnitosferasi va ionosferasini tashkil qiladi.

Quyosh va yuqori t-rali yulduzlar tona15:27

Quyosh va yuqori t-rali yulduzlar tolla ionlashgan Plazmadan iborat. Plazma zichligi (1 sm dagi elektron yoki ionlar soni) quyidagi qiymatlarga ega bo'ladi: galaktik fazoda p 10 , quyosh shamolida p 1 0 , qattiq jismlarda p

— 1022. «Plazma» terminini fanga birinchi bollib amerikalik olimlar l. Lengmyur va L. Tonks kiritgan (1923).

Umumiy holda Plazmani tashkil etuvchi elektronlar, ionlar va neytral atomlarning otrtacha kinetik energiyalari birbiridan farq qilishi mumkin. Bunday termodinamik muvozanatsiz holatdagi Plazmaga noizotermik Plazma deb ataladi. Mas, gaz razryadli

Plazmada har bir elektronning o'rtacha kinetik energiyasi ionnikiga qaraganda unlab marotaba katta botladi. P . ning muvozanatsiz holati razryad tokining energiyasi hisobiga saqlanib turishi mumkin. Ma'lumki, tashqi manba energiyasi asosan, elektronlar qabul qiladi. Elektron massasi ion yoki neytral zar-ra massasiga nisbatan bir necha ming marta kichik bo'lganligi sababli, to'qnashuvlar natijasida elektronlar energiyasining juda oz qismigina boshqa zarralarga oitishi mumkin. Elektronlar energiyasining kamayishi tashki manba energiyasi hisobiga totldirila boradi.

Shunday qilib, elektronlar, ionlar va neytral15:28 A 79%i zarralarning har qaysisi o'ziga xos o'rtacha kinetik energiyaga, demak t-raga ega.

Elektronlar t-rasi Te, ionlar t-rasi T: va neytral zarralar t-rasi To orqali belgilanadi. Odatda Toga nisbatan T, kattaroq. Te esa ancha katta bo'ladi.

Plazmani xarakterlovchi eng muhim fizik kattalik Debay radiusidir, uning mohiyatini quyidagicha tushuntirish mumkin. Agar Plazma tarki-bidagi biror q zaryadli zarra vaku-umda botlganida edi, uning oizidan g masofa uzoqlikdagi nuqtada hosil qilayetgan potensiali formula orqali aniklanar edi. Plazmada esa kuzatilayotgan bu zaryadli zar-ra boshqa zaryadlangan zarralar bilan qurshab olingan. Zaryadlar orasida o'zaro ta'sir kuchlari mavjudligi tu-fayli kuzatilayotgan zaryad atrofiga ko'proq unga teskari ishorali zarralar yig'iladi va ular q zaryad maydo-nini kuchsizlantiradi. Hisoblashlarning kotrsatishicha, Plazma dagi q zaryadning potensiali masofa ortishi bilan quyidagi qonuniyat bo'yicha o'zgarib boradi: bundagi D kattalik t-raga, hajm birligidagi zarralar soniga, ularning zaryadiga bog'liq. Jumladan, agar izotermik Plazma faqat elektronlardan yoki bir xil zaryadli ionlardan iborat bo'lsa bu yerda elektronlar (yoki ionlar) ning hajm birligidagi15:28 a ğ n 79%İ elektronlar (yoki ionlar) ning hajm birligidagi soni i orqali va elektron zaryadi ye orqali belgilanadi. r» D bollganda, ya'ni D ga nisbatan katta masofalarda zaryadlarning elektr maydoni juda zaiflashadi. Bu hodisa zaryad maydonining ekranlanishi, ekranlanishini xarakterlovchi D kattalik esa ekranlanish radiusi yoki De-bay radiusi deb yuritiladi. Mas, vodorod P. sida 05A' va yazl 016sm»3 ekan, Debay radiusi J»zl ,5-1 sm. Radiusi D ga teng sfera ichidagi barcha zaryadli zarralarning soni Debay soni deyiladi. Debay soni katta bo'lgandagina Plazmani gaz deb hisoblash mumkin. Plazmaning asosiy xususiyati shundan ibo-ratki, undagi musbat va manfıy zaryadlar zichliklari deyarli bir-biriga tengdir. Bu xususiyat P. ning kva-zineytralligi deyiladi.

Plazma egallagan joyning chizig'iy o'lchami Debay radiusidan ancha katta holatdagina kvazineytrallik ro'y beradi.

Moddaning qattiq, suyuq yoki gaz qolatlarda bo'lishi uning agregat holatlari deyiladi. Yuqorida aytilganlardan ravshanki, Plazma xususiyatlari moddaning oddiy gaz holatidagi xususiyatlaridan ko'p jihatdan farq qiladi.

Shuning uchun Plazmani moddaning to'rtinchi holati deb hisoblanadi. Plazma xususiyatlaridan foydalanish xrz. zamon