Reja: Og’iz bo’shlig’ida, me’da va ichakda ovqat hazm bo’lishining xususiyatlari

 
Og’iz bo’shlig’ida, me’da va ichakda ovqat hazm bo’lishining 
xususiyatlari. 
Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazm bo’lishining xususiyatlari. 
Og‘iz bo‘shlig‘i 
og‘iz dahlizi va haqiqiy og‘iz bo‘shlig‘idan iborat bo‘lib, bu yerda ovqat tishlar 
yordamida mexanik ravishda maydalanadi, so‘lak bezlaridan ishlab chiqarilgan 
so'lak yordamida qisman parchalanadi, ovqat luqmasi so‘lak bilan aralashadi.
Og‘iz bo‘shlig‘i ko‘p qavatli shilliq, yassi epiteliy bilan qoplangan. Og‘iz 
bo‘shlig‘idagi shilliq qavat mexanik, kimyoviy moddalar, harorat ta ’siriga juda 
chidamli. Tishlar yuqori va pastki jag‘ suyaklariga mahkamlangan, har bir tishning 
koronkasi, bo‘yni va ildizi bo‘ladi. Tish asosan dentin hujayralaridan tuzilgan, usti 
qattiq emal bilan qoplangan. Tishlar yuqorigi va pastki jag‘ suyaklariga birikkan 
bo’lib, 16 tadan joylashgan: 2 ta kurak, 1 ta qoziq, 2 ta kichik va 3 ta katta oziq 
tishlari bor.
Ona qornida homilaning 5 oyligidan sut tishlarining hujayralari vujudga kela 
boshlaydi. Bola 6-8 oylik bo’lgandan boshlab, sut tishlar chiqa boshlaydi. Dastlab 
kurak tishlar, so‘ng qoziq tish, kichik oziq tishlar chiqadi. Sut tishlar 20 ta bo’lib, 
formulasi: 2/2; 1/1; 2/2 ya’ni 2 ta kurak, 1 ta qoziq, 2 ta kichik oziq tish. Sut tishlar 
6-7 yoshdan boshlab tushib, o‘rniga doimiy tishlar chiqa boshlaydi. 6-7 yoshda 

---

birinchi katta oziq tish, 8 yoshda birinchi kurak tish, 9 yoshda ikkinchi kurak tish, 
10 yoshda birinchi kichik oziq tish, 13-16 yoshda katta og’iz tish, 11-15 yoshda 
ikkinchi oziq tish, 18- 30 yoshda uchinchi oziq tishlar chiqa boshlaydi. Sut tishlar 
tushib doimiy tishlar chiqa boshlagan davrda bolalarga uxlashdan oldin tishni tish 
cho‘tkasi va pastasi bilan tozalash, ovqatlangandan so‘ng og’izni iliq suv bilan 
chayishga o‘rgatish kerak. Juda sovuq yoki juda issiq ovqat yeyish, qattiq narsalarni 
tishda chaqish nihoyatda zararli, buni aslo unutmaslik kerak. 
Ovqat og’iz bo‘shligida chaynalib tishlar yordamida maydalanadi. O giz 
bo‘shligi atrofidagi yirik va mayda so’lak bezlaridan so’lak ishlanib chiqib, og‘iz 
bo‘shligiga quyiladi. So’lak bezlari til asosida, yumshoq va qattiq tanglay hamda 
halqumda joylashgan. Bu bezlardan tarkibida ko‘p miqdorda 
mutsin
bo’lgan so’lak 
ishlab chiqariladi. Til ostida, quloq ostida joylashgan bezlar oqsil va tuzlarga boy 
so’lak ishlab chiqaradi. Bir sutkada katta odam so’lak bezlaridan 1,6 1 so’lak 
ishlanib chiqadi. So’lakning 98,5-99,5% suv, qolgan qismi shilimshiq modda - 
mutsin, oqsillar, fermentlar va turli tuzlardan tashkil topgan.
So’lak bezlaridan so’lak uzluksiz ajralib turadi. So’lak shartsiz va shartli 
reflekslar asosida ajraladi. So’lak ajratishning nerv markazi uzunchoq miya va bosh 
miya katta yarimsharlarida joylashgan.
Bolalarda quloq osti bezlari jag‘ osti so’lak bezlariga qaraganda ko'proq, 
so’lak ajratadi. Chaqaloq bola so’lagida ptialin fermenti ko‘p bo’ladi. 2 yoshdan 15 
yoshgacha so’lak tarkibida oqsil miqdori ortib boradi. 11-12 yoshda oziq 
moddalarga bir kecha-kunduzda 200 sm
3
ovqat yemaganda 400-600 sm
3
so’lak 
ajraladi. 
Yutish murakkab fiziologik jarayon bo’lib, uning nerv markazi uzunchoq 
miyada joylashgan. Yutish jarayoni nafas olish bilan bog’liq. Ovqat luqmasi 
chaynalib, so’lak bilan aralashgandan so‘ng silliqlanib til yordamida yutqinga 
o’tkaziladi va yutiladi. Luqma yutilgandan so‘ng qizilo‘ngachdan me’daga o‘tadi.
Halqum (yutqun) og’iz bo‘shligining bevosita davomi bo’lib, uning uchta 
bo’limi bor; ustki-burun-halqum, o‘rta og’iz-halqum va pastki-halqumning hiqildoq 
qismi. Ustki bo’limi nafas yo’li hisoblanadi. O‘rta va pastki qismlaridan ovqat 
o‘tadi.
Qizilo‘ngach devori 3 qavatdan: ichki shilliq, o‘rta-muskul va tashqi-
biriktiruvchi to‘qima qavatíaridan iborat. Qizilo‘ngachga tushgan ovqat hech qanday 
o'zgarishga uchramaydi. Ovqat luqmasi qizilo‘ngachda shilimshiq bilan o‘raladi va 
uchta joydan ustki, o‘rta va pastki joylardan o‘tadi. 
Bolalarda qizilo'ngachning davrida biriktiruvchi to‘qima va shilimshiq bezlari 
yetarli rivojlangan emas. Shuning uchun ham bolalar yarim quyuq va yaxshi 
chaynalmagan ovqatni qiynalib yutadi. 
Me’da ovqat hazm bo’lishining xususiyatlari. 
Me’da ovqat hazm qilish 
kanalining kengaygan qismi bo’lib, katta odamda noksimon shaklga ega. Me’daning 
kirish va chiqish joyi, tubi va katta, kichik aylanasi farq qilinadi. Katta odamda bir 
sutkada 1,5-2 dm
3
me’da shirasi ishlab chiqariladi. Me’da shirasining 99-99,5% suv, 
0,3-0,4% organik moddalar va tuzlardan iborat. Me’da shirasi kislotalilik 
xususiyatiga ega bo’lib, tarkibida 0,3-0,4% xlorid kislota bor rN-2,5 ga teng. Pepsin, 

---

lipaza oshqozon shirasining asosiy fermentlaridan hisoblanib, pepsin oqsillarni 
albumin, peptonlarga, amilaza esa emulsiyalangan yog’larni parchalaydi.
Turli ovqat moddalariga turli miqdorda me’da shirasi ajraladi. Me’da 
shirasining ajralishi nerv va nerv-gumoral yo’l bilan boshqariladi. Nerv yo’li bilan 
boshqarilish shartsiz va shartli reflekslar asosida amalga oshadi. Ovqat og’izga 
tushganidan so‘ng, og’izdagi retseptorlar ta’sirlanib, ta’sir markazga intiluvchi 
nervlar orqali uzunchoq miyaga, u yerdan me’da bezlariga borib, me’dadan shartsiz 
refleks asosida shira ajrala boshlaydi. Me’da shirasi nerv-gumoral yo’l bilan 
ajralganda, ovqat tarkibidagi moddalar qonga so‘riladi va qon orqali me’da bezlariga 
tushib, bezlar faoliyatini kuchaytiradi. Ovqatlangandan 20-30 daqiqadan so‘ng 
me’da to’lqinsimon qisqara boshlaydi, ovqat me’da shirasi bilan aralashadi.
Katta odamda ovqat 3-4 soatdan so'ng me’dadan o'nikki barmoq ichakka 
o‘tadi. Sut va sutli ovqatlar me’dadan ingichka ichakka tez o’tadi.
Bolaning yoshi kattalashishi bilan me’daning hajmi ham ortadi. Yangi 
tug‘ilgan bolalarda 30-45 sm
3
1 yoshda 400-500 sm
3
2 yosh oxirida 600-750 sm
3
6-
7 yoshda 950-1100 sm
3
, 10-12 yoshda 1500 sm
3
bo’ladi. 2 yoshgacha me’daning 
shakli noksimon, 7 yoshda kolbasimon shaklga ega. Yosh bolalarda me’daning 
shilliq qavati nozik bo’lib, juda ko‘p qiltomirlar bilan ta’mmlangan. Me’da bezlari 
mayda, yoiari torroq bo’ladi. O‘smirlarda me’da mexanik ta’sirlanganda ajralgan 
shiraning miqdori katta odamnikidan 2 marta kam. 5-6 yoshda oshqozon shirasida 
xlorid kislotaning kam bo’lishi bakteriyalarni zararsizlantirish xusitsiyatini 
susaytiradi. Ko‘krak yoshidagi bolalarda me’daning kirish qismidagi sfínktiri 
mustahkam berkilmaydi. 10-12 yoshda me’da harakati kuchayadi. Me’da bezlari 
ishlab chiqaradigan shiraning hazm qilish kuchi va kislotaliligi ancha past. Bu shira 
tarkibida ximozin, pepsin, lipaza, amilaza va boshqa ko‘p fermentlar uchraydi, biroq 
ularning kuchi kam. Bir yoshgacha sutdagi oqsillarga ta’sir etuvchi ximozin 
fermentining faolligi yuqori bo’ladi va yosh ortishi bilan lipaza fermentining faolligi 
ham orta boradi, me’da harakatlari ham o ‘zgaradi. Oshqozon massasi ham yosh 
bilan o'zgarib boradi. Masalan; chaqaloqlarda 6,5 g, 14-20 yoshda 127 g, 20 yoshdan 
so‘ng 155 g ga yetadi. Oshqozon massasi yosh bilan barobar 24 marta, gavda esa 20 
marta kattalashadi. 
Ichakda ovqat hazm bo’lishining xususiyatlari. 
Ingichka ichakning uzunligi 
katta odamda 6-7 m, diametri 2,5 sm. Ingichka ichak o‘nikki barmoq ichak (uzunligi 
20 sm), och ichak va yonbosh ichaklarga bo’linadi. Ingichka ichakning shilliq 
qavatida juda ko‘p miqdorda so‘rgichlar (vorsinkalar) joylashgan, ana shu 
vorsinkalar hisobiga ingichka ichakning yuzasi 8 marta ortib, 40 m
2
ga yetadi. O‘n 
ikki barmoq ichakda ovqat o’t suyuqligi va me’da osti bezi shirasi hamda o‘nikki 
barmoq ichak devorlarida ishlanib chiqqan ichak shirasi ta’sirida kimyoviy 
parchalanadi. Ichak shirasining 99-99,5% suv, qolgan qismi organik moddalar, turli 
xil fermentlar va tuzlardan iborat. Ichak shirasi tarkibida fermentlardan tripsin, 
enterokinaza, lipaza va amilaza fermentlari va turli tuzlar bo’ladi. Ovqat asosan 
ingichka ichak devorlaridagi shilliq qavatga tegib parchalanadi. Bir kecha-kunduzda 
1-1,5 1 shira ishlanib chiqadi. Ichak shirasi ishqoriy xususiyatga ega. 
Bola bir yoshga to’lguncha ichagi juda tez o‘sadi. Ovqat botqasi bolalarda 
ingichka ichakdan jami 2-3 soat atrofida o’tadi. 10-15 yoshda o’tishi yanada 

---

tezlashadi. Bolalar ichagining uzunligi tanasiga nisbatan olganda 4,5 marta uzun, 
ko'krak yoshidagi bolalarda esa 6 marta ortiq bo’ladi. Go‘daklikda ingichka ichak 
devoridagi vorsinkalar, shira ajratuvchi bezlar, muskullar yaxshi rivojlanmagan 
bo’ladi. Bolaning yoshi ortishi bilan ichak shirasining miqdori va fermentlar 
kontsentratsiyasi ham orta boradi