Reja: Og’iz bo’shlig’ida, me’da va ichakda ovqat hazm bo’lishining xususiyatlari

Tashqi va ichki nafas olish. 
Nafas ikkita tashqi va ichki nafas olishga bo‘linadi. Tashqi nafas olish deb 
o‘pka bilan qon o‘rtasidagi gaz ahnashinuviga aytiladi. Ichki nafas olish yoki 
to‘qimalararo nafas olish deb, hujayralarda modda almashinuvini ta’minlovchi 
to‘qimalar bilan qon o‘rtasidagi gaz almashinuviga aytiladi.
Tashqi muhitdan olinayotgan nafas havosida 20,95% kislorod, 0,03- 0,04% 
karbonat angidrid gazi, 79,02% azot, 0,47% suv parlari bo’ladi. Nafas bilan 
chiqarilgan havo tarkibida esa 16,3% kislorod, 4% karbonat angidrid, 79,1% azot 
bo’ladi. Havoda kislorod miqdori asosan bir me’yorda saqlanadi, yuqori balandlikda 
biroz o'zgaradi.
Nima uchun alveolyar havoga nisbatan chiqarilayotgan havoning tarkibida 
kislorodning miqdori ko’p? Bu holatni, nafas chiqarilayotgan paytda alveolyar 
havoga nafas organlaridagi va havo o’tkazuvchi yo’llardagi havolar bilan aralashishi 
bilan tushuntirish mumkin.
Bolalarning o’pka ventilyatsiyasining yanada past samarasi chiqarilayotgan 
va alveolyar havolarning gazlar tarkibining boshqacha bo’lishi bilan ham namoyon 
bo’ladi. Bolaning yoshi qancha kichik bo’lsa chiqarilayotgan va alveolyar havolar 
tarkibida karbonat angidridning miqdori shuncha kam va kislorodning miqdori 
shuncha ko’p bo’ladi. Shunga mos holda kisloroddan foydalanish darajasi ham past 
bo’ladi. Shu sababli, ma’lum darajadagi kislorodni qabul qilishi va ma’lum 
darajadagi karbonat angidridni chiqarishi uchun voyaga yetgan odamlarga nisbatan 
o’pkasi ko’p ventilyatsiya qilishi zarur bo’ladi. 
Odam nafas olayotganda havoda CO
2
miqdorini 2-3% qadar ortishiga chiday 
oladi. Agarda CO
2
miqdori 4-5 % ga yetsa, odamning yurak qisqarishi tezlashadi, 
bosh og‘riydi, qusadi, hushidan ketishi mumkin. Odam uchun ayniqsa CO
2
gazi 
nihoyatda zararli bo’lib hisoblanadi.
O‘pkaning tiriklik sig‘imi. Uning yosh xususiyatlari. 
Nafas olish va nafas chiqarish harakatlari natijasida o‘pkalarga, ya’ni ularning 
alveolalariga uzluksiz ravishda tashqi muhitdan havo kirib va chiqib turadi. 

---

O‘pkaning hayotiy sigimi deb oldin chuqur nafas olib turib, keyin nafas chiqarish 
mumkin bo’lgan havo miqdoriga aytiladi. Bu bir marta nafas olgandagi o‘pkaning 
hajmidir. Uni spirometrda o’chanadi. Odam tinch holda nafas olganda, uning 
o‘pkalariga o'rtacha 500 ml havo kiradi va nafas chiqarganida 500 ml havo 
chiqariladi. Bu 
nafas havosi
deb ataladi. Odam chuqur nafas olganida yuqoridagi 
500 ml havodan tashqari, o‘pkalarga yana 1500 ml havo kiradi. Chuqur nafas 
chiqarganda, xuddi shuncha (1500 ml) havo chiqariladi. Bu 
qo‘shimcha havo
deb 
ataladi. Agar odam chuqur nafas chiqarib, so'ngra chuqur nafas olsa, nafas havosi va 
qo‘shimcha havodan tashqari o‘pkaga yana 1500 ml havo kiradi. Bu 
rezerv havo
deb 
ataladi. Shunday qilib, nafas havosi (500 ml), qo‘shimcha havo (1500 ml) va rezerv 
havo (1500 ml) lar yigindisi o‘pkaning tiriklik sigimi deb ataladi. Bu erkaklarda 
o‘rtacha 3500 ml, ayollarda 3000 ml bo’ladi.
Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullanuvchi, 
chiniqqan odamlarda o‘pkaning tiriklik sigimi ortib, 4500 ml ga yetadi. Aksincha, 
jismonan ojiz, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanmaydigan odamlarda o‘pkaning 
tiriklik sigimi yuqorida ko‘rsatilgan normadan (3500 ml dan) kam bo’ishi mumkin. 
O‘pkalar tiriklik sig’imini kam yoki ko‘p bo’lishiga qarab, odamning jismonan 
chiniqqanhgi yoki chiniqmaganligiga baho berish mumkin. 
Bolaning yoshi ortishi bilan o‘pkaning havo sigimi ortib boradi. Masalan, 
Yangi tug’ilgan bolalar o'pkasining havo sig’imi 200 ml, 1 yoshda 800 ml, 5 yoshda 
1100 ml, 7 yoshda o‘g‘il bolalarda 1400 ml, qizlarda 1200 ml, 9 yoshda o‘g‘il 
bolalarda 1700 ml, qizlarda 1450 ml, 11 yoshda o‘g‘il bolalarda 2100 ml, qizlarda 
1800 ml, 15-16 yoshda o‘g‘il bolalarda 2500 ml, qizlarda 2100 ml kattalarda 3500 
ml. ga teng.
O’pkaning tiriklik sig’imi yoshga bog’liq holda, jinsga, ko’krak qafasi 
hajmiga, uning muskullarini rivojlanish darajasiga bog’liq holda o’zgarib turadi. 
Odatda u erkaklarda, ayollarga nisbatan katta, sportchilarda, sport bilan 
shug’ullanmaganlarga nisbatan katta. Masalan u shtangachilarda 4000 ml ga yaqin, 
futbolchilarda –4200 ml, gimnastlarda –4300, suzuvchilarda –4000, eshkak 
eshuvchilarda –5500 ml va undan ham yuqori bo’ladi.
O’pkaning tiriklik sig’imini o’lchashda bolani o’zining faol va aqliy ishtiroki 
talab qilinadi, ana shu sababli uni faqatgina 4-5 yoshdan keyingina o’lchash 
mumkin. 
Bolalar kattalarga nisbatan tinch holatda ayniqsa maktab yoshida kattalarga 
nisbatan tez-tez nafas oladi 6-7 yashar bolalarda nafas tezligi daqiqasiga o‘rta 
hisobda 23, 8-10 yoshda 22, 12 yoshda 21, ayollarda 18, erkaklarda 16 taga yetadi. 
Agarda bolalar muntazam ravishda jismoniy mashq bilan ayniqsa, qayiqda suzish, 
voleybol, yengil atletika, bilan shug‘ullansa, o‘pkaning tiriklik sig‘imi ortadi. 
O‘pkaning tiriklik sig'imi turli yosh va turli jinsda har xil bo‘ladi.
Bolalar16-17 yoshga yetganida ularning o’pkasining tiriklik sig’imini 
o’lchami voyaga yetgan odamlarnikiga teng bo’ladi.