Reja: Nomoddiy aktivlar, ularning tartibi va investitsiya ob’ekti sifatidagi roli

1-jadval
Rivojlangan mamlakatlarining franchiza va franchayzerlar miqdorlari⁵

Davlatlar	Franchayzerlar miqdori	Franchayz-lar miqdori	Tarmoq xususiyatiga ega bo’lgan oyu’ektlar soni	Tarqom xususiyatiga ega bo’lgan korxonalarda band bo’lganlar (xodimlar)	Davlatning YaIMga nisbati (foizda)
Xitoy	4 000,00	260,00	*	2 400 000,00	8.7%
Koreya	2 500,00	240,00	*	1 200 000,00	8.5%
AQSh	2 200,00	250,00	854 511,00	21 000 000,00	15%
Braziliya	1 643,00	79 988,00	*	*	*
Frantsiya	1 369,00	516,00	53 002,00	82 587,00	*
Yaponiya	1 231,00	230 822,00	*	2 500 000,00	0.4%
Avstraliya	1 000,00	70,00	*	*	*
Germaniya	960,00	58,00	58,00	452,00	*
Buyuk Britaniya	842,00	348,00	348,00	465,00	*
Rossiya	485,00	8 615,00	20 731,00	277 48	*
Finlyandiya	265,00	68,00	68,00	42,00	3 5%

Franchayz – bu biror bir shaxs (jismoniy yoki yuridik) tomonidan yaratilgan va shu nom bilan ishlash orqali bozorda iste’molchilar tan oladigan nomni ikkinchi bir shaxsga muayyan bir shartlar evaziga foydalanish uchun berilishidir.
Franchayzer – bu litsenziyalash berish orqali yoki o’ziga tegishli bo’lgan bo’lgan nom, nou-xau yoki operatsion sistema xuquqidan foydalanishni ikkinchi shaxsga beruvchi kompaniyadir. Misol uchun biror bir korxona restoran ochib uning nomini tanitib, xizmat sifatini tashkil etdi va bozorda o’z obro’siga ega bo’ldi. Shu korxona nomini biror bir boshqa restoran egalari ishlatishi uchun yuqoridagi korxona egalaridan ruxsat yoki litsenziya olishlari shart bo’ladi.
Ilmiy-texnikaviy yangiliklar xaridor mulkiga aylanish sharti bilan yoki o’z egasi mulki bo’laturib, vaqtincha foydalanish huquqi yoki shartlari orqali ishlab chiqarishga tadbiq etadi. Ishlab chiqarish sub’ektlarini novatsiyalarga, ya’ni unga yangilik kiritib borishga undaydi.
Manolog bozorining barcha turlarga (manolog raqobati bozor, sofmanalogiya bozori) barham berish, erkin va kuchli, ichki va tashqi raqobat muhitiga ega bo’lgan bozorlarning qaror topishi nomoddiy aktivlarning doimiy tarzda kengaytirib borishni va ular jamlanmasi tarkibini yangilab borish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bunday sharoitda biznes yangi loyihalariga investitsiya kiritiladi, o’z imidji, obro’-e’tiboriga va bozordagi mavqeiga ega bo’lgan, yo’lga qo’yilgan, xaridorlarga ega bo’lgan hamda faoliyat yuritib turgan firma, korxonalarni sotib olish afzalroqdir. Biznes, tadbirkorlik sohalarida yangi firmalar tashkil qilishdan ko’ra mavjud bo’lgan va faoliyati yo’lga qo’yilgan firmalarni sotib olish afzal ko’riladi. Vaholanki yangisini tashkil etishdan, faoliyat yuritayotgan qimmatroq bo’lsada, kuchli raqobat yo’lga qo’yilgan, o’zining sirli kuchiga ega bo’lgan, kompaniyaga investitsiya kiritishni taqozo etadi. Bunda kompaniyaning jami aktiv va passiv qiymatidan tashqari uning o’zidan ajralmas sezib bo’lmas afzalliklari, ya’ni gudvill ham hisobga olingan holda sotiladi. Ular nomoddiy aktivlarga bo’lgan e’tiborni kuchayishidan dalolat beradi.


3. Nomoddiy aktivlar tarkibida “gudvill” va uni baholash.
Butun dunyoda korxonalarni bir biriga qo’shilish jarayonlari keng tarqalgan bo’lib, ayrimlari boshqalarini sotib oladi. Har qanday korxona yoki firmaning jami mulkiy xo’jalik uning aktiv va majburiyatlari o’rtasida tafovut mavjud. Ingliz iqtisodiy adabiyotida ushbu farq goodwill deb nomlanadi. Milliy hisob iqtisod adabiyotlarida “gudvill” korxona narxi, korxonaning taniqli nomi (obro’-e’tibor), o’rnatilgan ishchan aloqalar, korxona sheriklar tushunchalari bilan bir qatorda ishlatiladi.
Gudvill - bu xaridor tomondan faoliyat yuritayotgan kompaniya (firma, korxona, biznes)ni sotib olishda, uning yangidan tashkil etishga nisbatan qo’lga kiritilgan afzalliklaridir. Gudvillni baholashning ikki usuli bor:


GUDVILL = investitsiya – sof aktivlar qiymati * egalik ulushi (1)
summasi (sho’ba korxonaning)
1) proportsional baholash usuli⁶; 2) to’liq baholash usul.⁷

GUDVILL = (aksiyanerlar nazoratidagi + aksiyanerlar nazoratida) – sho’ba korxonaning (2)

investitsiyalar bo’lmagan ulush sof aktivlari

Bu usul orqali baholashda birgina aktsionerlar ulushigina o’rganilmasdan, balki sho’ba korxonaning xaqiqiy narxining barcha aktivlariga nisbatini olish bilan o’rganiladi.
Gudvill ijobiy yoki salbiy bo’lish mumkin. Korxonaning taniqli nomi bo’lsa, korxona qiymati uning aktiv va majburiyatlari jami qiymatidan yuqori ekanligidan dalolat beradi. Bunda ushbu korxona faoliyatida sezib bo’lmaydigan, uning aktiv va majburiyatlari qiymatida o’z aksini topmagan narsa sifatida korxonaning barqaror xaridorlari, geografik jihatidan qulay joylashuvi, sifat jihatidan qozongan obro’-e’tibori, marketing va mahsulot sotish ko’nikmalari, texnik nou-xau, o’rnatilgan aloqalar, boshqarish tajribasi, korxona personallarini malaka darajasi va h.k. bo’lishi mumkin bo’lgan daromaddan yuqorirroq daromad darajasini ta’minlaydi.
Asosiy adabiyotlar
1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b.
2.Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с.
3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b.
4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b.
5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b.
6.Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b.
7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b.
8.Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b.
9.Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: Учебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с.
10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b.
11.Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с.
12.Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

1^ «Ko’rinmas», «sezib bo’lmaydigan», «ushlab bo’lmaydigan» aktivlar tushuniladi.

2^ Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. – М.: «Финансы и статистика», 1996. – С. 227.

3^ Шеремет А., Рахман З. Бухгалтерский учет в рыночном экономике. – М.:«Инфра-М», 1996. – С. 135.

4^ Mazkur nizom O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining 2009 yil 22 apreldagi 01/19-18/08-sonli Qarori bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2009 yil 8 mayda 1953-son bilan davlat ro’yxatidan o’tkazilgan.

5^ www.worldfranchisecouncil.org (Жахон банки маълумотлари асосида тайёрланди)

6^ Игорь Забута Гудвилл: методы расчета и обесценение  (рус.). Dipifr.info (15 апреля 2010). Архивировано из первоисточника 19 марта 2012. Проверено 26 декабря 2011.

7^ Игорь Забута Гудвилл: методы расчета и обесценение  (рус.). Dipifr.info (15 апреля 2010). Архивировано из первоисточника 19 марта 2012. Проверено 26 декабря 2011.