|
1-Mavzu Qoraqalpoq naqqoshlik sanatining rivojlanish tarixi.
Reja.
1. Kirish
2. Naqqoshlik sa`atining rivojlanish tarixi.
3. Naqqosh atamalari.
4. Naqqoshlikda foydalaniladigan materiallar va asboblar.
Adabiuotlar
1.Kadrlar tayarlao` milliy da`stu`ri //Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. Sharq, 1997.
2.Umumiy o`rta ta`lim maktablarida tasviriy san`at ta`limi kontseptsiyasi. T.1995.
3. A.Allamuratov. Karakalpakskaya narodnaya visshivka.Nukus 1977.
Maruza matni.
Mexnat fani o`qituvchilarining faoliyati Bilan uzviy bog`liq bo`lgan hamda maktab, litsey , kollej ta`limi mazmunini olib borishda amaliy sana`tining naqqoshlik, ganchko`rlik va badiiy bezakning boshqa ko`rinishlarida namoen bo`ladi.
Qaroqolpog` xalqining kup asrlik tarixida xalq amaliy bezak san`ati turlari boy va rang-barang madaniy merosimizning eng ajoyib va ommaviy kismini tashkil etadi. Qaroqolpog` di§rida vujudga kelib gullab-yashnag`an san`at turlari bemisl va betakrorligi bilan dunyoga mashxur.Bunday kamolot va tarkkiyot boskichlari xakida fikr yuritadigan bulsak, Qaroqolpog` amaliy bezak san`ati turlarining shox ildizlari insoniyatning bolaligi, yani iptidoiy jamiyatga borib takalishining guvoxi bulamiz.
Ulkamiz zaminidagi tarix katlamlarini kazishlar natijasida topilgan §dgorliklarning guvoxlik berishicha, insonning jismiga badiy ishlov berishi usulida buyum yaratish faoliyati tosh asrida boshlangan bulib,asrlar osha xozirgacha
Naqqoshlik san`atining asosiy maksadi kishilar yashaydigan muxitni va uzini urab olgan buyumlarni chiroyli kilishdan iborat. San`atning bu turida guzallik va kullanish (foydalilik) birligi degan ibora bor. U buyumlarni fakat turmushda kullanilgandagina guzal bulishi mumkinligini bildiradi. Xatto, ayrim buyumlar bezaksiz bulganda ham guzal va badiy bulishi mumkin. Bunda bu buyumning shakli va materiali katta ahamiyat kasb etadi. Uzingiz tasavvur etib kuring, biron bir usta nixoyatda ajoyi bir shakldagi, tuzilishdagi, rangdagi, bezakdagi buyumni yaratgan. U xar jixatdan kishilar e`tiboroni uziga tortdi. Lekin undan amalietda foydalanib bulmasa, u narsaning guzalligi ham bulmaydi. Masalan, pielani chaynakdek kattalikda nixoyatda bezakdor kilib ishlansa, undan xech kim foydalana olmaydi. Ya`ni, u chiroyli bulishi mumkin emas. Naqqoshlik san`atida shakl muxim ahamiyat kasb etadi. Agarda buyum xar jixatdan maksadga muvofik ishlansa-yu, uni shakli topilmasa u ham chiroyli eki badiy xisoblanmaydi.
Asrlar davomida orttirgan madaniy boyligimiz, xalx amaliy san`atining ayrim turlari, ularning o`ziga xos tomonlari, haxixiy qorokolpog`cha nomlari ishlash texnologiyasi va ularni yaratgan ustalarimizning nomlari asta-sekin unutilib ketish arafasida. Shuning uchun xalximizning asrlar bo`yi xilgan ijodiy mehnati natijasida yaratilgan tarixiy yodgorliklar va boshxa amaliy san`atini ko`z qorachig`idek saxlash, xadrlash va ulardan foydalanish hozirgi davrimizning eng muhim vazifalaridan biridir.
Jaxondagi xar bir xalqning uziga xos hunarmantchilik bezak san`ati bor. Masalan, Xitoyda chinnisozlik, Rossiyada matreshka uyinchoqlar yasash, Turkmanistonda gilamchilik, Boltik buyi mamlakatlarida dasturxon va sochiklar tikish, Qaraqolpoqistonda esa kulolchilik, misgarlik, toqmochilik, kashtachilik taraqqiy etdi. Shunisi dikkatga sazovorki, hunarmantchilik-bezak san`atida xar bir buyumni taerlashda xar bir xalq uz materiali, uz texnologiyasi, ish uslublari, bezak gullari va ranglarini kullaydi.
Qaraqolpoq xalqining kup asrlik tarixida xalq hunarmantchilik bezak san`ati turlari boy va rang-barang madaniy merosimizning eng ajoyib va ommaviy qismini tashkil etadi. Qaraqolpoq diyorida vujudga kelib gullab-yashnagan san`at turlari bemisl va betakrorligi bilan dunyoga mashxur. Bunday kamolot va tarkkiyot bosqichlari xakida fikr yuritadigan bulsak, Qaraqolpoq hunarmantchilik bezak san`ati turlarining shox ildizlari insoniyatning bolaligi, yani iptidoiy jamiyatga borib taqalishining guvoxi bulamiz.
Ulkamiz zaminidagi tarix katlamlarini qazishlar natijasida topilgan yodgorliklarning guvoxlik berishicha, insonning jismiga badiy ishlov berishi usulida buyum yaratish faoliyati tosh asridayok boshlangan bulib,asrlar osha xozirgacha etip kelgan.
Naqqoshlik -badiy bezak san`ati idish-tovoklar, kiyim-kechaklar, mebel`, inter`er, ekster`er bezagi, gazlomolar bezagi va boshka turli bezaklarda kullanadi. Naqqoshlik -bezak san`ati nixoyatda kadimiy bulib, u kishilarning mexnat faoliyatlari va extiejlari bilan boglik xolda paydo bulgan, san`atning bu turining daslabki nomunalari tosh asrida paydo bulgan deb taxmin kilinadi. Uygonish davrigacha u uy hunari shaklida, keyin xalq badiy hunarmandchilik tarikasida shakllandi. Shaxarlarda hunarmantchilik-bezak buyumlari maxsus korxonolarda ishlab chikiladigan buldi. Asta sekin xalq hunarmandchilik buyumlari orasida yuksak badiy saviyada ishlanganlari ham paydo buldi. Natiyjada, ular hunarmantchilik san`at namunalariga aylandilar. Turmushda foydalanish uchun taerlanadigan buyumlarning barchasi hunarmantchilik san`atga kiradi deb bulmaydi. Turmush uchun muljallangan kiyim-kechak, idish-tovok hunarmantchilik san`at buyumiga aylanishi uchun ularga ma`lum talablar kuyildi. Ya`ni, ular yuksak badiy saviyada bajarilishi lozim. Bunda ularning tuzulishi, shakli, bezak kompozitsiyasi, ranglari, materiali nazarda tutiladi. Bu talablarga javob bermagan takdirda, ular hunarmandchilik buyumi katoridan urin oladi. Shuningdek, tikuv mashinalari erdamida taerlanadigan buyumlar ham hunarmantchilik san`at namunalari bula olmaydi. CHunki, ular yukoridagi talablarga tula javob berolmaydi.
Demak, mexnat-pedagog uqutuvchisi shu ko`rinishlarining birini o`z sharoiti, hohish irodasi va qiziqishiga qarab birortasini tanlab olib, uning tarixi, davomchilari kimligini, san`atni yaratishdagi sirasrorlarini mukammal o`zlashtirishi lozim. Agar tanlangan Amaliy san`at turi G`NaqqoshlikG` bladigan bo`lsa, bu san`atni o`zlashtirib olish uchun qo`yidagi talablar qo`yiladi.
-naqqoshlik san`ati va uning haetimizda tutgan o`rni
-naqqoshlik san`atida ishlatiladigan asbob-uskunalar va ulardan foydalanish yo`llari
-naqsh elementlarinio`rganish, ijodiy kompozitsiya tuzishda foydalanish qoidalari
-naqsh kompozitsiyasini turli joylarga moslashtirib tuzish yo`llari va usullarin
-naqshda rang va bueqlarni tanlash va ishlatish sirlarin`
-naqsh sirlarini o`quvchi shlarga o`rgatishning metodik tomonlarini bilish.
Gul naqsh suzi urnida ham ishlatiladi. Gul suziga naqshning nomi ham kushib aytaladi, chunonchi guli raftor , davra gul, islimiy gul, guli yakraftor , guli seraftor, gulsun va boshkalar bulib ularning 200-ga yaqin turi bor. Amaliy san`atning barcha turlarida uchraydi. Oltin , egoch , mis, kumushga uyib chizib eki kabartib ishlanadi, badiy buyumlarda uyma, kashta tarizida taerlanadi, zarduzlik buyumlariga va kiyimlarga zar bilan tiqiladi. O`zbekistonning milliy gullari mazmundorligi va rangbarangligi bilan ajralib turadi.
Namaen farscha suz bulib , kurinish , manzara demakdar . Ruscha pa`nno . Namaen eng mukammallashgan, etuk naqsh kompozitsiyasi Namaen vokielikning umumlashgan tasviriy obrazini uzida aks etadi. Masalan, chamanzor, bogu bustonlar, darelar, gullar,barglar va boshkalarni shartli aks ettiradi. Xoshiya naqsh nomoenning badiy kilib kursatishda muxim rol` uynaydi. Namaen xech ekka uldanmaydigan mustakil kompozitsiyadir . Namaen muraqqab naqsh turiga kirib uning usimliksimon , geometrik, gulli girix, ramziy va boshka turlari mavjud .
Namaen naqsh kompozitsiyalar uziga xos tamonlarga ega . Usta namaenni ichlashda uning uzokdan va yakindan kurinishini oloxida xisobga oladi. Namaen usimliksimon naqshdan iborat bulsa , unda naqshning band va tanoblarini darajalarga bulib chikadi. Gulli girixli namoenda esa girix asosiy , usimliksimon naqsh esa tuldiruvchi rulini uynaydi . Namaen fakat girixdan tashkil topgan bulsa unda asosiy va tuldiruvchi girixlarga bulish mumkin , yani yirix girixlarni ichiga mayda girixlar chiziladi. Namoenlar simmetrik va assimetrik tuzilgan buladi. XIX- asrning urtalarida xar bir vaxoning namaenlarini kuzatsak uziga xos bulib , ular bir biridan fark qiladi. Ya`ni naqshning xarakteri ornament uslubiga ega. Masalan Xiva naqqoshligida namaenlardan bandlar bir-biri bilan spiralsimon xolda ulanib ketadi. Barg gul`ar kam ishlatiladi. Ularning kompozitsiyasi dinamik xarakterga ega . Toshkent ustolarining namaen kompozitsiyalari uziga xos xusisietga usimlak gullarining kupligidadur . Fargona naqsh kompozitsiyasida tabiatdagi gullar , barglar, mevalar, (lolagul, atirgul, badomgul, majnuntol, anor va boshkalar,) tugridan tugri tasvirlanadi.Namaenning majnuntol namaen , chorsi namaen va boshka atamalari bor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
