Reja: Muloqot faoliyatida makon va zamon hodisalari

7-MAVZU: Deyksis va nutqiy muloqot matni yoxud matnda

мazmunning ifoda topishi

Reja:

1. 
   Muloqot faoliyatida makon va zamon hodisalari.
   
2. 
   Mantiqiy va lisoniy umumlashtirish.
   
3. 
   Grammatikalashtirish hodisasining pragmatik tavsif uchun ahamiyati.
   
4. 
   Deyktik markazni tarkib toptiruvchi qismlar.
   

Savol va topshiriqlar:

1. «15 avgust 2007 yil soat 1700da SN 5050 raqamli «Neksiya» rusumli va SN 3737 raqamidagi «Damas» rusumli avtomashinalar Bo‘stonsaroy ko‘chasida to‘qnashganlar» Xuddi shu gapni boshqacha shaklda ham tuzish mumkin: «Kecha kechqurun shu erda o‘sha ikki mashina to‘qnashgan». Bu ikki tuzilmani mazmun mundarijasi jihatidan tahlil qiling. Birinchi gapda axborot aniq va tushunarli,shuningdek hamma uchun aniq bo`lib xizmat qiladi. Shu sababli ham bu gap axborotlilik darajasiga ko’ra ikkinchi gapdan ko`ra foydali.Ikkinchi gap esa axboroti kam,unda fikr noaniq ifodalangan va u to’liq axborotlilik darajasini namoyon eta olmaydi.Shu sababli ham ikkinchi gapdan so’ng savollar tug’iladi.

2. Deyksis tushunchasini izohlang. Deyksis tushunchasi ishora,harakat degan ma’noni anglatadi. Va u ishora qilishni anglatadi. Masalan gapda olmoshlar orqali boshqa gapga,shuningdek boshqa nutqiy vaziyatga,shuningdek boshqa shaxsga ham ishora qilish vazifasini anglatadi.

3. Deyktik ibora deb nimaga aytiladi? Deyktik ibora tushunchasi tilimizda unchalik keng qo`llanilmaydi.Chunki,u faqat tilning ma`lum bir soha odamlari uchun taaluqli. Deyktik ibora bu tilde malum bo’lgan boshqa nutqiy vaziyatga ishora etuvchi leksik-semantik birlik. U asosan olmoslar orqali ifodalanadi.

4. Deyktik birliklarning guruhlanishini izohlang. Deyktik birliklarni tasniflash uchun harakatlar avvaldan olib borilgan va deyktik birliklar avvalo morfologik jihatdan tasnif qilindi. Olmoshli deyksislar,ot deyksislar,modal deyksislar kabi ataldi. K.Byuller esa uni nimani ishora qilayotganligiga qarab ham ularni guruhlash tizimini ishlab chiqdi. Ular ni tasniflashda yangi yo’nalish va uslublar paydo bo’ldi.

5. Deyktik belgilar tasniflash masalasi borasidagi izlanishlar. Deyktik birliklarni tasniflash borasidagi o’zgarishlar uzoq yillar davomida davom etdi. Shu sababli ham undagi ba’zi izlanishlar haligacha o’z yechimini topa olganicha yo’q. Deyktik iboralar asosan pragmatic jihatdan 3 xilga ajratish mumkin. Masalan. Shaxs deyksisi,zamon deyksisi,makon deyksisi,emotsiya deyksis kabi ham xillari mavjud. Zamon deyksisi zamonga ishora qilib kelsa makon deyksisi makonga ishora qiladi. Ulardan emotsional deyksis esa insonning xis-tuyg`ularga ishora qilish bilan shug`ullanadi.

6. Deyktik iboralarning semantik va pragmatik xususiyatlari haqida gapiring.Deyktik birikmalar aniq bir semantic ma’noga ega emas. Chunki ularning asosini olmoshlar tashkil etadi. Bu esa ularniing aniq bir manoga ega bo’la olmasligini kafolatlaydi. Shu sababli ham ularni semantic jihatdan tahlil qilish murakkab jarayon sanaladi. Pragmatik xususiyatlari ham murakkab bo’lib deyksisning qaysi nutq vaziyatida qanday ishlatilishiga qarab ham,uning ma`nolarini farqlash va turlicha ma’no jilvalarini ko`rsatishi mumkin.

8. «Hoy, sen hoziroq o‘sha erga etib bor!» gapidagi shaxs, makon va zamon deyktik iboralarini qo‘llanilishini tahlil qiling. Yuqoridagi gapda makon,zamon,shaxs deyksislari qo`llanilgan. Masalan shaxs deyksisi vazifasida sen so’zi ifodalab kelgan. Bu so’z olmosh va u deyksisni ifodalovchi asosiy morfologik birlik. Makon deyksisi vazifasini esa yetib bor so’zi ifodalagan. U uzoqlashish ma’nosini ifodalab keladi. Hattoki fe’llar ham deyksis ma`nosini ifodalay oladi. Shuningdekk zamon deyksisini esa hoziroq ravishi ifodalab keladi. Shu sababli ham bu gapda barcha deyksislar ishtirok eta oladi.

9. Grammatikalashtirish hodisasining pragmatik tavsif uchun ahamiyatli jihatlarini bayon qiling. Grammatikalashtirish hodisasi pragmatic tavsif uchun ancha ahamiyatli va muhim. Chunki, ma`lum nutq vaziyatida aytilgan gap,boshqa nutqiy vaziyatda bir hil ma`noni anglatmaydi,shuningdek u oddiygina vaqt jihatdan ham farqlana oladi.

10. «Mundarijaviy ma’no» va «matndagi ma’no»ning o‘zaro farqlanishini. Matndagi ma’no va mundarijaviy ma’no tushunchasi bir-biriga juda yaqin va bir-biridan farqlash qiyin bo’lgan tilshunoslik masalasi hisoblanadi. UBu ikki ma’noni ba’zi olimlar bir hil deb xisoblaydilar va farqlay olmaydilar.Shu jihatdan olib qaralganda mundarijaviy ma’no bu nutq vaziyatiga teng bo’lgan ma’no, matndagi ma’no esa uning pragmatikasi hisobga olinmagan ma’no deb ayta olamiz

11. Shaxs deyksisi tushunchani izohlang. Shaxs deyksisi deganda shaxsni ishora qiluvchi,uni ko`rsatib keluvchi deyksis tushuniladi va u asosan kishilik olmoshlari,bazan esa ko’rsatish olmoshlari orqali ifodalanadi.

12. Shaxs deyksisini ifodalovchi vositalar haqida gapiring.Shaxs deyksisini yuqorida aytganimizdek asosan kishilik olmoshlari, men,sen,u,biz,siz,ular kabi so`zlar shuningdek bazi o`rinlarda ko`rsatish olmoshlari ham shu,o`sha kabi aniqlab keladi.

13. Olmoshga xos «o‘rin almashtirish» vazifasini izohlang: Men Boltaevni yaxshi bilaman, bunday odamlar hech hachon qiyinchiliklardan chekinmaydilar; Kumush kundalikni doimo to‘ldirib boradi va uni xech qachon unutib qoldirmaydi. Olmoshga xos o`rin almashtirish vazifasi nutqda koferentlik deb ataladi va shu orqali yuzaga chiqadi. Bu o`rin almashtirish nutqda ma`no kuchaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek yana shuni aytish kerakki bu nutqda anaphora hodisasini ifoda etadi.

14. Metonimiya va metafora tuzilmalari hosil bo‘lishini izohlang: «Oybek javonning ustki qavatida. U charm muqovali». Oybek orqali u yozgan kitobni ifodalash nutqda ko`p uchraydigan metonimik xususiyatni yuzaga chiqaradi. Metafora orqali bu ishni yuzaga chiqarish ham anaforik vaziyatni yuzaga chiqaradi.

15. Makon deyksisi tushunchani izohlang. Nutq bajarilayotgan vaqtda makonga ishora etuvchi deyksis,,nutqda makon deyksisi deb yuritiladi va ishlatiladi. U bevosita joyga yani makonga ishora etadi.

16. Harakat yo‘nalishini izohlang: «Xonaga kir», «Uyga kel», «Uyga ket» Ba’zan makon deyksisi fellar orqali ham ifoda etiladi. Bu tuzilmalar orqali harakat tarsi ham ifodalanadi. Yani oldinga yoki orqaga harakatlanish manosini ham keltirib chiqarishi mumkin.

17. Zamon deyksisi tushunchani izohlang. Zamon manosini ifodalab, bevosita zamonga ishora etuvchi deyksis zamon deyksisi deb ataladi. Zamon manosini ifodalashda u zamonni bildiruvchi sozlardan foydalanadi va zamonga ishora etadi.