Reja: Muddatli bitimlar, uning turlari va ishtirokchilari

4-chizma. Valuta risklarining tasnifi
Kengroq ma’noda valuta risklarining tasnifini 4-chizma ko’rinishida ifodalash mumkin.
O’z navbatida, barcha valuta qimmatliklari bilan amalga oshiriladigan risklar o’z xarakteri va namoyon bo’lish usuliga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:
1) spot tiðidagi valuta risklari; 2) muddatli valuta risklari:

• 
  Forvard tiðidagi valuta risklari;
  
• 
  valuta opsionlari bilan bog’liq valuta risklari;
  
• 
  valuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valuta opera-tsiyalari.
  

3) svop tiðidagi valuta risklari.
SPOT risklari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar).
SPOT risksi – bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni davomida valuta ayirboshlash bo’yicha riskdir.
Spot-kurs – bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valutasini boshqa bir mamlakat valutasidagi bahosidir. Spotkurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar risk amalga oshirilayotgan vaqtda milliy valutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o’zida aks ettiradi.
Asosan spot bitimlarining kursi – bu telegraf o’tkazmasi kursidir. Spot-kurs ikki xil yo’l bilan aniqlanadi:

• 
  valuta birjasida dilerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali;
  
• 
  birjadan tashqari savdoda dilerlarning o’zaro telefon orqalisavdosida.
  

Valuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi) ga bo’linadi. Valuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valuta bitimini har doim o’zi uchun foydali kurs bo’yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valutani har doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi) harakat qiladilar. Bu valuta-tijorat risklarning asosiy tamoyilidir.
Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini qoplash va qisman valuta riskini sug’urtalashga yo’naltiriladi. Agar bank amalga oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim hisobiga qoplasa, u marja hisobiga foyda ko’radi. Shuning asosida banklar valuta risklari bo’yicha mijozlarni ko’proq jalb qilishdan manfaatdor.
Spot risklaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini chegirib tashlasa) teng bo’lishi ham mumkin.
Umuman olganda, spot risklari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda olishga imkon bersa, ikkinchi tomondan mavjud valuta risklari orasida risk darajasida eng yuqori bo’lgan valuta risksi hisoblanadi. Sababi shuki, spot risklarini amalga oshirish vaqti qisqa bo’lganligi tufayli, odatda, u sug’urta qilinmaydi. Shuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot risklarini katta hajmda amalga oshirmaydi, chunki bunda spot risksi muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valuta pozitsiyalarini ham maksimal darajada qisqartirishga harakat qiladi.
Naqd valuta risklari asosan spot shartlarida amalga oshiriladi. Buning mohiyati shundaki, valuta sotish-sotib olish bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo’yicha ikkinchi ish kunida naqd valuta yetkazib beriladi. Bu risklar keng tarqalgan bo’lib, jami valuta bitimlarining 90 foizga yaqinini tashkil etadi.
Muddatli bitimlarning ishtirokchilari bo’lgan banklar o’z nomidan o’zi uchun, yana o’z nomidan mijozlari uchun valuta sotib olishi yoki sotishi mumkin. Agar banklar o’z hisobiga valutani sotsa yoki sotib olsa, bu risklar ular yoki foyda olish uchun, yoki o’z likvidligini ushlab turish uchun, yoki chet eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga oshiradi.
Spot bitimlari bo’yicha valuta oluvchi bank tomonidan ko’rsatilgan hisobvaraqlarga yetkazib beriladi. Bitimda ko’rsatilgan kurs spot-kurs deyiladi. Xuddi mana shu kurslar asosida Muddatli bitimlardagi muddatli kurslar ham, valutani yetkazib berish bo’yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar ham aniqlanadi.
Spot risklari yordamida banklar o’z mijozlarining chet el valutasidagi ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek, bir valutaning boshqa valutaga oqib o’tishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ risklarni amalga oshiradi. Spot risklari risk darajasi eng yuqori risk hisoblanadi.
Foyda olish uchun banklar arbitraj va spekulyativ bitimlarini amalga oshirish mumkin. Arbitraj bitimlar turli valuta bozorlarida mavjud bo’lgan valuta kurslari o’rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valutasini qayta sotish (sotib olish) bo’yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valuta bir Muddatli bitimlardan sotib olinsa va boshqa Muddatli bitimlarda sotilsa – bu keng tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar foyda vaqt o’tishiga qarab kurslar o’zgarishidan yuzaga keladigan bo’lsa, vaqtinchalik arbitraj deyiladi.