|
Umumdavlat moliyasi davlat byudjetini, ijtimoiy sug’urta fondlari hamda davlat mol-mulkiy va shaxsiy sug’urtasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat pul mablag’larining asosiy markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi.
Davlat byudjeti – bu davlat xarajatlari va ularni moliyaviy qoplash manbalarining yillik rejasidir. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdan iborat.
Davlat byudjetining ikki tomoni bor. Byudjetning bir tomonida byudjetga kelib tushadigan daromadlar, manbalari va uning takibi bo’lsa, ikkinchi tomonida asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini topadi.
Davlat mol-mulk va shaxsiy sug’urtasi umumdavlat moliyasining keyingi bo’g’ini hisoblanadi. Mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va fuqarolarga joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Bu maqsadlar uchun fondlar korxona va aholining to’lovlari hisobiga shakklanadi. Fond mablag’lari mol-mulkiy sug’urtasiga va shaxsiy sug’urtaga pul to’lashni ko’zda tutadi. Shaxsiy sug’urta aholining pul jamg’armalarini tashkil qilishning shakllaridan biri bo’lib ham xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan moliya tizimida turli xil sug’urta (ijtimoiy sug’urta, tibbiy sug’urta) fondlari va byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta‘minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko’mak berish fondi)ning ahamiyati ortib boradi.
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatli bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarning daromadlardan ortiqchaligi ko’zatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ruy beradi. Bu holning sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi. Byudjet taqchilligining o’sishi yoki pasayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatn aniq namoyon bo’ladi. O’rnatilgan xalqaro standartlarga ko’ra byudjet taqchilligi YaIMning 5% darajasidan oshmasligi lozim. Ohirgi 6 yil ichida o’rtacha hisobda davlat byudjeti taqchilligi YaIMga nisbatan 0,6% foizni tashkil etdi.
Byudjet taqchilligi asosan davlat qimmatli qog’ozlarini sotish, nobyudjet fondlari (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko’rinishdagi davlatning ichki va tashqi qarzlari hisobiga qoplanadi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko’rinishlardan biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi.
Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi.
O’zbekistonda tashqi qarzni me‘yoriy darajasida ushlab turish borasida qat‘iy choralar-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Yalpi ichki mahsulotga nisbatan tashqi qarz 2007 yilda 17 foizni, eksportning yillik hajmiga nisbatan 44 foizni tashkil etgan bo’lsa. 2008 yilda bu ko’rsatkich 13 foiz va 31 foizni tashkil etdi.
Davlat o’z majburiyatlari bo’yicha vaqtida hisob-kitob qilish kafolatini beradigan eng ishonchli, to’lovga qodir hamkorlar qatoridan bo’lishi maqsadida banklarni likvidligini ta‘minlab boradi. Bu borada davlat o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o’rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtirib, ancha yuqori foiz bo’yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin.
Xullas, moliya iqtisodiyot doirasida o’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifalarni bajaradi:
1. Iqtisodiy jarayonlarni moliyaviy resurslar bilan ta‘minlaydi.
2. Taqsimlovchi vazifani bajaradi. Bunda moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Bundan milliy daromadning bir qismi korxona va aholi daromadlaridan turli xil soliqlar olish, renta va bojxona to’lovlari, aktsiz yig’imlari kabilar orqali davlat qo’lida to’planadi. Milliy daromadni qatta qismini davlat moliya vositasida aholining ijtimoiy madaniy ehtiyojlariga (uy-joy qurilishi, tibbiyot xizmati, maorif, nafaqa, stipendiyalar to’lashga, milliy mudofaaga, atrof-muhitni muhofaza qilishga sarflaydi).
3. Rag’batlantiruvchilik vazifasi – bunda, birinchidan, yaratilagn mahsulot qiymatini taqsimlash jarayonida, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish vositasi sifatida foydalaniladi.
4. Nazorat vazifasi – bunda korxona (firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta‘minlash tizimi orqali amalga oshiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
