31.
Xalkopirit
1,5.10
4
-
o‘tkazgich
32.
Xromit
-
-
o‘tkazgich
33.
Sirkon
10
14
17,6
O‘tkazmas
34.
Serussit
-
23,1
o‘tkazgich
35.
Sheyelit
4.10
15
8-12,0
O‘tkazmas
Qutublanganuvchanlik-fizik miqdor bo‘lib, kuchlanganligi YE bo‘lgan
elektr maydoni ta’sirida atom (molekula, ion) elektron qobigini deformasiyalanish
qobiliyati bilan tavsiflanadi.
Natijada atom (molekula, ion) qo‘shimcha elektr
dipol momentini xosil
qiladi.
Р=
0
Dielektrikning qutblanuvchanligi uning dielektrik o‘tkazuchanligi bilan
baxolanadi. Bu mikdorning fizik ma’nosi zaryadlarni dielektrikga ko‘rsatayotgan
ta’sir kuchi vakuumdagiga nisbatan qancha kichikligini ko‘rsatadi.
Taxminan jismning elektr o‘tkazuvchanligi qancha yaxshi bo‘lsa,
uning
dielektrik o‘tkazuvchanligi shuncha yuqori bo‘ladi. (15-jadval.)
O‘tkazgichlar bilan dielektriklar oralig‘ida o‘rtacha tok o‘tkazuvchanlikka
ega bo‘lgan juda ko‘p minerallar bo‘lib, ularni yarim o‘tkazgichlar deb ataladi.
Ularning asosiy xossalaridan biri past xaroratda elektr tokini o‘tkazmasalarda,
ozgina xaroratni ortishi ularni o‘tkazuvchan qilib qo‘yadi. Bundan tashqari, yarim
o‘tkazgichlarga, yorug‘lik yoki bosim ta’sir ettirilsa,
yoki tez xarakatlanuvchi
zarrachalar bilan nurlantirilsa ular tok o‘tkazadigan bo‘lib qoladilar.
Yarim utkazgichlarning yana bir axamiyatga molik xossalaridan biri
«teshik» (dirochnoy) tok o‘tkazuvchanligidir. Uning fizik ma’nosi
shundan
iboratki elektronlarga to‘lgan orbitadan elektornlarga to‘lmagan orbitaga
elektronlar o‘tishi
natijasida, bu orbita to‘lmagan bo‘lib qoladi va bo‘sh joy
«teshik» xosil bo‘ladi. Tashqi elektr maydoni ta’sirida bo‘sh joyga esa pastki
pog‘onadan elektronlar o‘ta boshlaydilar va ular tok o‘tkazish
jarayoniga
qatnashadilar.
Demak, yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi «elektron» va
«teshikli» elektr o‘tkazish xossalaridan iborat ekan.
Minerallarni elektrutkazuvchanliklari buyicha elektrsaralagichlar
61-rasmda barabanli elektr saralagichlar sxemasi keltirilgan
Elektro statik saralagichlarda elektr o‘tkazuvchi zarrachalar baraban
elektroddan
zaryad olib, undan qochadi. Dielektriklar esa uz og‘irlik kuchlari
xisobiga trayektoriyasini o‘zgartirmasdan, barabanga yopishib pastga tushadi.
To‘siklarni moslab, zarrachalarni ajratadi olish mumkin (61- rasm, a).
Tojli saralagichlarda o‘tkazgichlar
tojli elektrodda zaryadlanib, baraban
elektroda zaryadsizlanadi va undan qochadi.
Dielektriklar esa, qoldiq zaryad
xisobiga baraban
elektrodga yopishib olib, u bilan birga aylanadilar . yarim
o‘tkazgichlar esa dielektriklar bilan o‘tkazgichlar orasida to‘planadilar. (61-rasm,
b).
Rasm 61. Baraban saralagichlarning sxemalari:
a) elektrostatik; b) tojli; v) tojli - elektrostatik saralagichlar; 1- bunker; 2-
baraban; 3 – elektrod; 4 – elektrod; 5- barabanni tozalash shetkasi.
Tojli-elektrostatik saralagichlarda zaryadlanish- zaryadsizlanish jarayonida
o‘ziga tortuvchi elektrod xam qatnashadi. Tojli elektroda zaryadlangan o‘tkazgich
zarracha baraban elektroda zaryadsizlanib undan qochadi va qo‘shimcha manfiy
zaryadlangan elektrod tortiladi. Bu trayektoriyasini kengaytirishga olib keladi.