Reja: Mineral zarrachalarni elektr usulida boyitish

Ruda va minerallarni elektr xossalari 
Minerallar elektr o‘tkazuvchanliklari bo‘yicha uch turga bo‘linadi: 
1. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikligi 10
2
-10
3
с
м
/м bo‘lgan menerallar- 
o‘tkazgichlar deb ataladi (ularning solishtirma qarshiligi 10
9
Om.m dan kichik 
bo‘ladi) 
2. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 10-10
-8
с
м
/м bo‘lgan minerallar- yarim 
o‘tkazgichlar deb ataladi; Ularning asosiy xususiyati , xaroratni ortishi bilan El. 
o‘tkazuvchanligi oshib boradi. 
3. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 10
-8
с
м
/м dan kichik bo‘lgan 
minerallar o‘tkazmaslar dielektriklar deb ataladi. ularning solishtirma qarshiligi 
10
12
Om.m.dan yuqori bo‘ladi. 
Ma’lumki, xar qanday qattik jismda elektronlar bo‘ladi. Ular avvalo 
atomning yadroga yakin turgan elektronorbitalarini to‘ldiradilar. Bunday 
elektronlar jismning elektr o‘tkazuvchanligiga qatnashmaydilar. Elektr 
o‘tkazuvchanlikka yadrodan uzokrokda joylashgan to‘ldirilmagan orbitalarda 
aylanuvchi elektronlar qatnashadilar. Bunday elektronlarni o‘tkazuvchanlik 
zonasidagi elektronlar deb ataladi. Agar, to‘ldirilgan orbitadan to‘ldirilmagan 
orbitaga elektronlarni o‘tishi katta energiya talab qilmasa, ular tashqiy elektr 
maydoni ta’sirida atomdan –atomga o‘tadilar. Bunday atom ko‘rinishga ega 
bo‘lgan minerallar o‘tkazuvchilar deb ataladi.
Boshqacha qilib aytganda, elektr maydoniga joylashtirilgan o‘tkazgichlarda 
ma’lum qism elektronlar atomdan chiqib ketadi va o‘tkazgichda musbat 
zaryadlangan ionlar sinchi (karkas) xosil bo‘ladi va ularda “ erkin zaryadlar “ – 
elektronlar xarakat kiladi. Bu elektr toki oqimi degani. 
Agar o‘tkazgichni elektr maydoniga joylashtirilsa, uning sirtida elektr 
zaryadlari paydo bo‘ladi. Bir uchi musbat ( elektronlar yetishmaydi), boshqa uchi 
manfiy (elektronlar ortikcha) zaryadlanadi. Elektr maydonidan chiqarilsa qarama-
qarshi zaryadlar muvozanatlashib, o‘tkazgich zaryadsizlanadi . agar o‘tkazgichni 
zaryadlangan jismga tekizilsa, o‘tkazuvchanligi yaxshi bo‘lganligi sababli, jism 
zaryadi ishorasi bilan bir xil bo‘lgan zaryadga ega bo‘ladi va jismdan qochadi.
Ikkita zaryadni o‘zaro ta’sir kuchi Kulon qonuniga bo‘ysunadi

---

,
2
2
1
r
q
q
F
K


bu yerda 
q
1
 ва q
2 
zaryadlar miqdori; 
r -
zaryadlar orasidagi masofa 

- 
muxitning dielektrik o‘tkazuvchanligi.
Agar, elektronlar to‘lgan orbita bilan elektronlarga to‘lmagan orbita 
orasidagi energiya darajasining farqi katta bo‘lsa tashqi elektr maydoni ta’sirida 
elektronlar bir pog‘onadan boshqa pog‘onaga o‘ta olmaydi. Bunday atom 
ko‘rilishiga ega bo‘lgan minerallar tok o‘tkazmaydilar. Ularni tok o‘tkazmaslar 
yoki dielektriklar deb ataladi.
Dielektrikni xar-bir molekulasida xam manfiy, xam musbat zaryadlar 
mavjud. Dielektrikning xar qanday xajmidagi manfiy zaryad musbat zaryadga teng 
shuning uchun dielektrikning molekulasini elektr dipoli desa xam bo‘ladi. 
Agar, dielektrikni elektr maydoniga joylashtirilsa, maydon ta’sirida, maydon 
kuchlanganligi yo‘nalishi bo‘yicha elektr dipolarning tartibli joylanishi yuz beradi. 
Dielektrik sirtida elektr zaryadi xosil bo‘ladi: bir uchida manfiy, ikkinchi uchida 
musbat. Dielektrik sirtida xosil bo‘lgan zaryadlarni bog‘langan zaryadlar deb 
ataladi. Bog‘langan zaryadlar modda (atom, molekula, ion) tarkibiga kiruvchi va 
ichki malekulyar kuchlar bilan ma’lum xolatda ushlab turilgan zaryadlardir.
Dielektriklarda “erkin zaryadlar” bo‘lmagani uchun ular elektr tokini 
o‘tkazmaydilar. Dielektriklarni elektr xossalari, uning tarkibiga kiruvchi 
molekulalarning dipol momentlari bilan baxolanadi.
П=q*l
bu yerda 
q 
– molekulalarning musbat (mafiy) zaryadlari soni; 
l - 
manfiy va musbat zaryadlar og‘irlik markazlari orasidagi masofa. 
Tashqi elektr maydoni ta’sirida dielektrikdagi bog‘langan zaryadlarni 
xolatini tartibli o‘zgartirishiga dielektrikni qutblanishi deb ataladi. 
Dielektrik qutblanishining o‘lchami xajm birligidagi molekulalar (atomlar) 
dipol momentlarining vektor yig‘indisi bilan belgilanadi.
П=

0 
h Э 
h-xajm birligidagi dielektrikning qutblanuvchanligi
YE-maydon kuchlanganligining vektor yig‘indisi. 
Е=Е
0
+Е
Р
Bu yerda, Е
0
-tashki elektr maydoni kuchlanganligi; 

---

 Е
Р
-bog‘langan zaryadlar maydoni kuchlanganligi.