Reja: Maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qiluvchining vazifalari

Sinfdan tashqari o’qish ishlarini olib borishda o’qituvchi maktab kutubxonasi bilan yaqin aloqada bo’lishi: kerakli kitob-larning borligini va o’quvchilarning ularga bo’lgan talabini hisobga olishi; kutubxonachi bilan birgalikda tavsiya etiladigap adabiyotlar ko’rgazmasini va muayyan temada kitob muhokamasi kechalarini tashkil etishi zarur.
Bundan maqsad -— o’quvchilarga biologiya fanining turli bo’limlaridan maktab pro-grammasiga nisbatan ko’proq hajmda bilim va amaliy ko’nikmalar berishdir. Bu mashg’ulotlar o’quvchilarni kasb tanlashga yo’nalti-rishda katta ahamiyatga ega, chunkya, fakulьtativ kurslarga maxsus (biologiya, qishloq xo’jaligi, meditsiia) o’quv yurtlarida o’qish yoki ishlashni davom ettirishii istaydigan o’quvchilar yoziladilar. O’quvchilarning mexnat ta`lim dasturiga muvofik tarzda amalga oshirilgan O’quv mexnat faoliyati u ma`lumat oloetgan xar bir O’quvchining egallashi zarur bulgan minimumi xisoblanadi. Birok O’quvchilar mexnat faoliyatining bu turi ayrim O’quvchilarning individual talaplarini va ilimi texnikovi bilimlarini boshko soxalariga bulgan kizikishlarini kondira olmaydi. Bu kamchiliknig ukuchilar urtosida sinifdan va maktabtan tashkari ishlar olib borish yuli bilan tuldirishimiz mumkin. Texnika va mexnat buyicha sinifdan va maktabdan tashkari ishlar tugaraklar shaklida tashkil etiladi. Bu tugaraklarning xillari ular xol etishi lozim bulgan masalalar va ularning mazmuni bilan belgilanadi. Mexnat turlariga karab fark kiladigan tugarklar sifatida: Durodkorlik, Chilonkorlik, tokorlik, avtomobil , elektrotexnika, xizmat kursatish, tikish bishish, kulinariya), kishlok xujalik mexnati va x.k. tugaraklarini kursatish mumkin. Mexnat tugaragiga karab tashkil kilinadigan bundoy tugaraklarning maksadi O’quvchilarnig maxsus texnikoviy bilimlarini va mexnat kunukmalarini xamda malakalarini mazkur mexnat turiga tadbiron kengaytirish va chukurlashtirishdan iborotdir. Tugarak a`zolari O’quv ustoxonalari va kabinetlarini jixozlashda, ularni kurgazmali kurallar va moslomalar texnikoviy texnologik xujjatlar va x.k. bilan ta`minlashda aktiv katnashadilar.
1. Sinfdan tashkari ishning vazifa va formalari

Sinfdan tashkari ishda xam mexnat ta’limida kuyiladigan vazifalar kuyiladi. Birok bunda ularni bajarish uchun kushimcha shart-sharoitlar mavjud. Ular ustida batafsilrok tuxtalamiz.

Sinfdan tashkari ish bir tomondan sinfdagi ishning davomi bulsa, boshka tomondan, O’quvchilarni mexnatga tayyorlash imkonkyatlarini ancha kengaytiradi.
Sinfdan tashkari ishda ishtirok etish ixtiyoriy buladi.
Shuning uchun bunday ishga jonboz, tashabbuskor O’quvchilar jalb etiladi. Ular faoliyatining mazmuni dars mashgulotlaridagi faoliyat mazmunidan bir oz bogkacha buladi. Bu xol O’quv programmasida kuzda tutilganidan murakkabrok vazifalar kuyishga va ularni xal etishga imkon beradi. Ixtiyoriylik prinsipi O’quvchilar tashabbuskorligi yukorirok bulishini ta’minlaydi. Shu tufayli sinfdan taikari ish jarayonida mexnat ta’limining asosiy vazifalarini bajarish buyicha yaxshi natijalarga erishiladi.
Sinfdan tashkari ishning maz­muni mexnat ta’limiga doir O’quv programmalari bilan kat’iy boglanmaganligi sababli xavfsizlik koidalari nuktai nazaridan makbul bulgan istagan korxonaga ekskursiyalar planlashtirilishi mumkin. Bu ekskursiyalardan maksad O’quvchilarni zamonaviy ishlab chikarish asoslari bilan tanishtirishdir. Boshkacha aytganda, politexnika ta’limi sinf­dan tashkari ishning asosiy maksadi bulib kolishi mumkin.
Sinfdan tashkari ish bunday cheklashlardan xoli. O’quvchilarni yakin atrofdagi korxonalarda uchraydigan kasblar bilan tugridan-tugri tanishtirish maksad kilib kuyilishi mumkin. Kupchilik ukituvchilar shunday kiilishadi xam. Bu bilan ular O’quvchilarni yulga solib yuborishga muvaffak, buladilar va kasb tanlashda ularga yordam beradilar. Bu ishda turli kasb egalari bilan uchrashuvlar uyushtirish, kasbga kizikuvchilar klublarini tashkil kilish va shu kibi tadbirlar yordam beradi.
Agar mexnat tarbiyasi fakat shiorlarga tayanib tashkil kilinsa, xech kanday samara bermaydi. Chakiriklar muayyan ishlar bilan xamoxang bulishi kerak. Yukorida aytilganlardan kurinib turibdiki, sinfdan tashkari ish ayni shunday ishlardan iboratdir. Ularga tarbiyalovchi tus berish lozim. Buning uchun sinfdan tashkari ishning maksadlari shunday ifodalanishi kerakki, O’quvchilar uzokni kura olsinlar, ularning texnik tafakkuri rivojlanishi, buyum yasay bilishi
“Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar” konsepsiyasida ko’zda tutilgan maqsadlar.
O’quvchining fakat ularning uzigagina emas, balki jamiyatga xam foyda keltirishini, sinfdan tashkari ishda ishtirok etish, kommunistik jamiyat kurilishiga shaxsiy xissa kushish uchun yaxshi tayyorgarlik ekanligini tushunib etsinlar
Bu xolda mexnatning tarbiyalovchi roli pasayadi, albatta. Binobarin, ukituvchi sosialistik musobakaning kanday shakli eng samarali bulishini uylab kurishi va uni sinfdan tashkari ishda kullashi zarur. Kitobning «Mexnat ta’limi jarayonida uvchilarni tarbiyalash» bobida aytib utilgan boshka tarbiya choralaridan xam - foydalanish mumkin. Fakat ana shundagina siifdan tashkari ishda mexnat tarbiyasini zarur darajada amalga oshirish mumkin buladi.
Yukorida aytib utilgan barcha fikrlar mexnat tarbiyasi asosidagi sinfdan tashkari ish vazifalarini kuyidagicha ifodalash imkonini beradi:
mexnat ta’limi davomida O’quvchilar olgan bilim va kunikmalarini mustaxkamlash, umumlashtirish xamda kengaytirish;
unumli mexnatga asoslangan ijodiy faoliyatga O’quvchilarni jalb kilish;
xozirgi zamon ishlab chikarishi asoslari xakidagi tasavvurni kengaytirish;
kasb tanlashga yaxshilab tayyorlash;
5) mexnatga kommunistik munosabatni shakllantirish.Mexnat ta’limiga. asoslangan sinfdan tashkari ish turli shakllarda amalga oshiriladi. Tugaraklar, ishlab chikarish ilgorlari bilan uchrashuvlar uyushtirish va boshka tadbirlar shular jumlasidandir.
Mexnat tarbiyasiga asoslangan sinfdan tashkari ishning xamma shakllarini shartli ravishda uch gruppaga birlashtirish mumkin.
Birinchi gruppaga tugaraklar kiradi. Tugarak sinfdan tashkari ishning sinalgan shakli bulib, maktablarda xar xil predmetlari asosida keng kullaniladi. Ixtisosidan nazar tugaraklar ishida umumiylik kupdir. Shuning uchun texnik tugaraklarning raxbarlari boshka ixtisosdagi tugaraklar tajribalarini chukur urganib, eng yaxshi tomonlarini uz ishida kullashlari kerak. Albatta, tugarak ishini mexnat ta’limi asosida olib borish uziga xos xususiyatlarga ega bulib, uning metod va shakllariga ma’lum darajada ta’sir kursatadi.
Ikkinchi gruppaga ekskursiyalar, lektorinlar, kurgazmalar, ishlab chikarish novatorlari bilan buladigan uchrashuv­lar va boshka tadbirlarni kiritish mumkin. Ularni sinfdan; tashkari ishning ommaviy shakllari deb atash kabul kilingan.
Xakikatan xam, bu tadbirlar kuplab O’quvchilarni jalb kiladi. Ularning moxiyatan afzalligi xam ana shunda.
Sinfdan tashkari ishlarning mexnat ta’limi asosidagi uchinchi gruppaga O’quvchilarning mexnat birlashmalari kira­di. Mexnat birlashmalari nisbatan ancha ilgari paydo bulganiga karamasdan, keyingi yillarda ayniksa keng kullanila boshlandi. O’quvchilarning mexnat birlashmalari ta’limni unumli mexnat bilan kushib olib borishning samarali shakli sifatida mexnatda tarbiyalash, kasb tanlashga yullash, ishlab chikarish asoslari bilan tanishtirish va mexnat ga ijodiy munosabatni shakllantirish vositasi sifatida namoyon buldi.
Sinfdan tashkari ishning xar kaysi gruppasi ustida tuxtalib
2. Texnik tugaraklar ishini tashkil kilish
Texnika va mexnat buyicha sinifdan tashkari ish formalari kuydagilardan iborat:
Texnikovii mavzularga bogishlangan ma`ruza va suxbatlar.
Ekskursiyalar
Savol javob kechalari.
Konkurslar.
Texnika ijodkorlik tugaraklarini tashkil etish biror mexnat turiga kasibga, ixtisosga, uz kizikishini namoyan kilgan tugarak azolarini yigishdan boshlanadi. Gruppa 10-12 O’quvchidan oshmasligi kerak agar xoxlovchilar kup bulsa 2 ta parallel tugarak tashkil kilib ular orosida musobaxa tashkil etish kerak. Bizga ma`lumki mexnat ta`lim dasturini bajarishimiz uchun buyumlar taerlash uchun ketadigan vaktna aniklashimiz zarur (normalash) buni tugarak xam amalga oshirsa buladi. Bizda maxsus tugarak ishlarini olib baruvchi maxsus ukituvchilar. Kadrlar taerlanmaydi. Texnika va mexnat tugaraklaridagi sof. Ijodiy xarakterga ega bulganligi uchun tugarak raxbari mashkulotlarida malumki eng samoroli metodlardan foydolaniladi. Masalan suxbat metodi, texnikaga oid adobietlar va xujjatlar bilan ishlash muammoviy ta`lim va boshkolar. Tugarakning bir yaki bir necha a`zosi bajargan xar bir ish kollektiv tarzida muxokama kilinadi. O’quv yili oxirida tugarak o`zolari bajargan ishlardan kurgazma tashkil etiladi. Shuni esta soklash kerakki maktab O’quv ustoxonalarida fakatgina 5-7 sinif O’quvchilari bilangi sinifdan tashkari ishlarini olib bormosdan 8-9 sinif O’quvchilari bilan xam tugarak ishlari olib boriladi. Bundan tashkari mexnat ta`lim dasturini analiz kilsak shuni kuramizki ish ob`ektlari xar turli bulgani bilan ayrim operatsiyalar kaytariladi. Tugarak ishlarida xam shu operatsiyalar kaytariladimi? Lekin texnik tugaraklarida bajariladigan ishlar darslar joroenida bajariladigan ishlarida uzining texnik va texnologik talaplarining murakkabligi bilan fark kiladi. Texnik tugaraklaridan olib boriladigan ishlarini konstruktorlar- texnologlar ishlariga ukshashligini kuramiz. Shunki yanga mashinani , yanga mexanizmni yaratish va modelini O’quv ustoxonosida yaratish kuydagi momentlar yigindisidan iborot.
Texnik fikirning tugilishi ( mashina mexanizm, konstruktsiya)
Uylangan fikirga texnik talablarini kuyilishi.
Texnologik protsessni ishlab chikish. Kerakli asbop va moslomalarni taerlash.
Uylangan buyimlar detallarini esash va uzellarini yigыsh, sinash va regulirofka kilishdan iborat.
Bu esa maktabdaek mashina va mexanizmlarining eratilishi bilan nazariy va amaliy tanishishlari uchun imkoniet beradi. O’quvchilarni texnika va mexnat buyicha sinifdan va maktabdan tashkori ishlarga jalb kilishda kuydagi umum pedagogik printsplariga amal kilish lozim.
Texnika tugaragining ijtimoyi foydoli yunalishi: Davlat mablagini tezash, uz ishidan manavi konikishni ta`minlash
Xar bir O’quvchining uz moyillari va kizikishlarini xisobga olgan xolda tegishli texnik tugarakning ixtieri tva ongli ravishda tanglash.
Texnik tugaragining ijodiy xarakterda bulishi, tugarak a`zolarida texnik tafakkurni, Mustakillik, topshirikka ijodiy endoshish.
Texnikoviy ijodkorlik ammovi xarakterda bulishi ya`ni kupchilik O’quvchilarni jalb kilish.
O’quvchilarni individual xususiyatlarini va kizikishlarini kisobga olish.
Texnika va mexnat buycha sinifdan va maktabdan tashkari mashkulotlar maktabning O’quv tarbie vazifalariga buysinadi.