Reja: Ko’chish, tezlik va tezlanishlar

3-Mavzu: Aylana bơylab notekis harakat.Burchak tezlik
Reja:
1. Ko’chish, tezlik va tezlanishlar.
2. Aylana bo’ylab tekis harakatni tavsiflovchi kattaliklar orasidagi bog’lanish.

Siz hu vaqtgacha to’g’ri chiziqli harakatni o’rgandingiz: Ularning traektoriyasi to’g’ri chiziqdan iborat . Biroq harakatlanish juda ko’p egri chiziqlar bo’ylab harakatlanadi :Sizning ruchakngizning uchi egri hat yozishga egri chiziqlar bo’ylab harakatlanadi , gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jism ham egri traektoriya bo’ylab harakatlanadi , egri chiziq bo’lab bir yo’lan boshqa yo’lga o’tayotgan avtomobil barcha kosmik jismlar va hakozalar harakatlanadi .

Egri chiziqli harakat to’g’ri chiziqli harakatdan murakabroqdir. Egri chiziqli harakatda nuqtaning tezligi haqiqatan ham urinma bo’ylab yo’nalgan bo’lishiga ,
Masalan : charh toshning ishiga qarab ishonch hosil qilish mumkin . Agar aylanayotgan charh toshga po’lat sterjen uchini bosib turak u holda toshdan ajralayotgan qizigan zarralar , uchqunlar ko’rinishida tuyuladi toshdan uchqun sochiladi . Bu zarralar toshdan ajralish paytida ega bo’lgan tezligi bilan o’lchanadi. Uchqunning uchib chiqissh yo’nalishi hamma vaqt toshga sterjen tegib turgan nuqtada aylanaga o’tkazilgan urinma bo’ylab yo’naladi. G’ildiraklari bir joyda aylanayotgan avtomobilning g’ildiraklardan sacharayotgan loy parchalari ham aylanaga o’tkazilga urinma bo’ylab yo’naladi .
Yuqorida aytib o'tganimizdek, istalgan harakatga ikki xil: ham ilgarilanma, ham aylanma harakatlarning yig'indisi sifatida qarash mumkin. Biz ilgarilanma harakat bilan batafsil tanishib o'tdik. Endi navbat aylanma harakatga keldi. Bu harakatlarni,xarakterlovchi kattaliklar bir-biriga juda o'xshash bo'lmoqlari kerak.
Burchak tezlik. Moddiy nuqtaning biror R radiusli aylana bo'ylab harakatini ko'raylik (1-rasm).
Moddiy nuqta aylana bo'ylab harakati davomida ma'lum nuqtadan takror-takror o'taveradi. Demak, ko'chish va yo'l kabi kattaliklar moddiy nuqtaning aylana bo'ylab harakatini tavsiflovch asosiv kattaliklar bo'la olmaydi. Bunday kattalik vazifasini moddiy nuqtaning vaqtda burilish burchagi o'tashi mumkin. Juda kichik burilish burchagini vektor sifatida qarash mumkin. Yo'nalishi aylana yo'nalishi bilan bog'liq bo'lgan bunday vektorlarga psevdovektorlar yoki aksial vektorlar deyiladi. vektoming moduli burilish burchagidek, yo'nalishi esa dastasining aylanma harakati moddiy nuqtaning harakati bilan mos keladigan parmaning ilgarilanma harakati yo'nalishidek bo'ladi. Demak, ilgarilanma harakatda ko'chish ga o'xshash kattalik aylanma harakatda burilish burchagi
, yo’l ga o'xshash kattalik esa bo'ladi. Unda burchak tezlik moddiy nuqtaning burilish burchagidan vaqt buyicha olingan birinchi tartibli hosiladek aniqlanadigan vektor kattalikdir.
(1)
ning yo'nalishi ning yo'nalishi bilan mos keladi (2- rasm). Burchak tezlikning o'rtacha qiymati
(2)
ifoda yordamida aniqlanadi. Aylana bo'ylab tekis harakatda ham bur­chak tezlik shu ifoda yordamida aniqlanadi.